Jökull - 01.01.2004, Blaðsíða 102

Guðmundur ver doktorsritgerð sína 24. apríl 1971 í
Háskóla Íslands. – G. Pálmason presents his D.Sc.
thesis, Crustal Structure of Iceland from Explosion
Seismology, at the University of Iceland, April 1971.
Störf Guðmundar á Jarðhitadeild leiddu hann
fljótlega inn á brautir jarðvísindarannsókna og jarð-
eðlisfræði varð hans sérgrein. Hann vann að rann-
sóknum á jarðskorpu landsins, m.a. með jarðsveiflu-
mælingum, þyngdarmælingum, varmastraumsmæl-
ingum og líkangerð af landreki. Honum varð fljótt
ljóst að greinargóð þekking á jarðfræði Íslands og
þeim öflum, sem þar eru að verki, væru forsenda fyr-
ir skynsamlegri nýtingu þeirrar miklu auðlindar sem
jarðhitinn gæti orðið Íslendingum. Hann vissi að
til þess að ná árangri yrði að hafa gott samstarf við
erlenda vísindamenn, hvaðan svo sem þeir kæmu.
Með því móti myndi hraðast byggjast upp hérlendis
sú þekking í jarðvísindum, sem okkur er nauðsyn-
leg. Guðmundur átti árangursríkt samstarf við vís-
indamenn víðsvegar að úr heiminum, jafnt bandaríska
sem sovéska og forðaðist eftir megni að blanda sam-
an pólitík og vísindum eins og því miður stundum var
gert á dögum kalda stríðsins. Hann vann m.a. sam-
tímis að landgrunnsrannsóknum við Ísland í tengslum
við rannsóknastofnun bandaríska sjóhersins og sov-
ésku vísindaakademíuna og naut trausts beggja.
Árið 1959 kom hingað leiðangur frá Uppsölum
undir stjórn Markúsar Båth, sem var þekktur prófess-
or í jarðskjálftafræðum. Sá leiðangur gerði í sam-
vinnu við Jarðhitadeild og Veðurstofu Íslands fyrstu
mælingar á gerð og þykkt jarðskorpunnar undir Ís-
landi með aðferðum jarðskjálftafræðinnar. Bentu nið-
urstöður mælinganna til þess að skorpan væri hátt í 30
km þykk undir landinu. Skömmu seinna hóf Jarðhita-
deild slíkar mælingar á kerfisbundinn hátt á öllu land-
inu og stóðu þær rannsóknir í áratug undir stjórn Guð-
mundar. Niðurstöðurnar voru birtar í heild í doktors-
ritgerð hans árið 1971 og mörkuðu þær tímamót í
rannsóknum á jarðskorpu landsins.
Í ritgerðinni sýndi Guðmundur hvernig jarðskorp-
an á Íslandi skiptist upp í fimm lög sem hann nefndi
lag 0, 1, 2, 3, og 4. Lag 0 finnst aðeins í gosbelt-
inu, hefur lágan P-bylgjuhraða og táknar ung grop-
in jarðlög nærri yfirborði. Lög 1 og 2 eru sýnileg á
yfirborði utan gosbeltanna og reyndust gerð úr mis-
munandi ummynduðum basalthraunum. Þar fyrir neð-
an kom þykkt lag með P-bylgjuhraða 6,5 km/s, sem
hvergi nær til yfirborðs og svipar mjög til lags 3 í
úthafsskorpu. Af þessu dró Guðmundur þá ályktun
að Ísland væri gert úr úthafsskorpu. Þessar ályktan-
ir hafa staðist tímans tönn þótt nú sé fremur talið að
hraði vaxi nær samfellt frá yfirborði og niður að lagi
3. Hafa ber í huga að öll úrvinnsla úr mælingum Guð-
mundar var gerð rétt áður en sú tölvuöld gekk í garð,
sem margfaldaði möguleika jarðeðlisfræðinga til úr-
vinnslu gagna.
Neðan lags 3 taldi Guðmundur taka við annað af-
markað lag, lag 4, með P-bylgjuhraða 7,2 km/s. Þetta
lag túlkaði Guðmundur sem möttul með afbrigðilega
lágan hljóðhraða vegna hás hita og studdi þá álykt-
un með niðurstöðum hitastigulsmælinga á landinu.
Þessi túlkun náði mikilli útbreiðslu en mætti þó alltaf
andstöðu sovéskra samstarfsmanna Guðmundar, sem
102 JÖKULL No. 54, 2004