Morgunblaðið - 28.09.2018, Síða 41

MENNING 41
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. SEPTEMBER 2018
Hurðaskellur Nóru undirlok Dúkkuheimilis Hen-riks Ibsen vakti mikla at-hygli þegar leikritið var
frumsýnt í Kaupmannahöfn í árslok
1879. Á þeim tíma var fáheyrt að
kona teldi skyldurnar við sjálfa sig
sem manneskju vera mikilvægari en
skyldurnar sem eiginkona og móðir.
Þegar leikritið rataði á svið í Þýska-
landi 1880 neitaði leikkonan Hedwig
Niemann-Raabe að láta Nóru yfir-
gefa heimilið þar sem slíkt væri í
hennar huga óhugsandi og neyddist
Ibsen því til að semja „hamingju-
saman“ endi, sem féll reyndar ekki í
kramið hjá áhorfendum. Mörgum ár-
um seinna sá þýski leikstjórinn
Thomas Ostermeier í uppfærslu
Schaubühne það sem einu leið Nóru
út úr hjónabandinu að skjóta Þorvald
Helmer, eiginmann sinn, til bana.
Ýmsir höfundar hafa í gegnum tíð-
ina velt vöngum yfir hvað biði Nóru
að hjónabandi loknu. Þeirra á meðal
er Nóbelsverðlaunaskáldið Elfriede
Jelinek sem í leikriti frá 1979 sá fyrir
sér að Nóra yrði undir í hinu kapítal-
íska feðraveldi sem starfskona í
verksmiðju og ástkona ríks manns
meðan Þorvaldur fengi sér nýja
brúði á dúkkuheimili sitt. Ekkert
framhaldsleikritanna um Nóru hefur
þó hlotið viðlíka vinsældir og leikrit
bandaríska leikskáldsins Lucasar
Hnath sem frumsýnt var vorið 2017
og rataði fljótt á Broadway þar sem
uppfærslan hlaut átta Tony-
verðlaun, m.a. fyrir besta leikrit.
Samkvæmt nýlegri úttekt tímarits-
ins American Theater verður leikrit
Hnath það mest leikna í Bandaríkj-
unum á yfirstandandi leikári, en það
var Evrópufrumsýnt í Borgarleik-
húsinu í Stokkhólmi sl. föstudag.
Í verki sínu lætur Hnath Nóru
(Unnur Ösp Stefánsdóttir), árið 1894,
snúa aftur til heimilisins sem hún yf-
irgaf 15 árum áður. Nóra hefur ekki
látið heyra frá sér í öll þessi ár.
Henni hefur vegnað vel og skapað
sér nafn sem umdeildur en samt vin-
sæll rithöfundur. Líkt og ensku
Brontë-systurnar hefur hún valið að
skrifa kvennabókmenntir sínar undir
dulnefni. Og líkt og hjá sænsku
skáldkonunni og kvenréttindafröm-
uðinum Fredriku Bremer hafa skrif
hennar um kúgun kvenna í samfélag-
inu, þó einkum innan ramma hjóna-
bandsins, vakið mikla athygli. Kven-
kyns lesendur Nóru hafa komið sér
úr hamingjusnauðum hjónaböndum
fyrir hvatningu hennar og af þeim
sökum er Nóra komin í ákveðin
vandræði. Meðal yfirgefinna eigin-
manna er dómari sem komist hefur
að snoðum um að Nóra er enn lög-
formlega gift Þorvaldi Helmer
(Hilmir Snær Guðnason) – nokkuð
sem kom henni í opna skjöldu. Sjálf
treysti hún nefnilega á að Þorvaldur
myndi sækja um skilnað á sínum
tíma og hefur því lifað sem fráskilin
kona, átt fjölda elskhuga og skrifað
undir samninga sem eru lögum sam-
kvæmt ógildir án undirskriftar eigin-
mannsins.
Tilefni heimsóknar hennar er því
að fara þess á leit að Þorvaldur komi
öllum í skilning um að þau hafi ekki
lifað sem hjón síðustu 15 árin og sæki
formlega um skilnaðinn, enda auð-
veldara fyrir hann þar sem hann þarf
ekki að geta sannað illa meðferð eða
svik makans líkt og lög þess tíma
krefjast af konum.
Verkið byggist að mestu upp á
tveggja manna senum þar sem Nóra
miðlar efasemdum sínum um hjóna-
bandið í samtölum við Þorvald, Önnu
Maríu fyrrverandi fóstru sína (Mar-
grét Helga Jóhannsdóttir) og loks
Emmu gjafvaxta dóttur (Ebba Katr-
ín Finnsdóttir). Mun minna fer fyrir
gagnrýni á feðraveldið, samfélags-
gerðina og lögin sem héldu konum
niðri – og gera enn víða um heim.
Nóru gremst að fóstran, sem ól fyrst
hana upp og síðan börnin hennar,
skuli ekki sjá líkindin milli þeirra þar
sem Anna María yfirgaf sjálf eigið
barn til að geta hugsað um börn
Nóru. Hér skautar leikskáldið létti-
lega yfir aðstöðumun kvennanna
tveggja sem birtist í fjárhagslegu
baklandi þeirra – eða skorti þar á. Þó
að gaman hafi verið að sjá Margréti
Helgu aftur á leiksviðinu var heldur
ótrúverðugt að fyrir aðeins 15 árum
hefði hún yfirgefið eigið barn til að
ala upp börn Helmer-hjónanna.
Í uppgjöri mæðgnanna reynir
Nóra að vara Emmu við því að ham-
ingjuna sé ekki að finna í hjónaband-
inu, en Emma þráir ekkert heitar en
eðlilegt heimilislíf sem hún sakar
móður sína um að hafa svipt sig.
Emma er samt ekki ólíkari móður
sinni en svo að hún er tilbúin að
fremja skjalafals til að tryggja ham-
ingju sína. Ebba Katrín gerði sitt
besta til að gæða Emmu lífi, en fær
ekki mikla hjálp frá leikskáldinu sem
lætur hana sífellt vera að rifja upp
hluti sem hún í hinu orðinu bendir
réttilega á að hún geti að sjálfsögðu
ekki munað sökum ungs aldurs þeg-
ar Nóra fór.
Í meðförum Hnath hefur Þorvald-
ur á þeim 15 árum sem liðin eru síðan
Nóra gekk út öðlast ótrúlegt innsæi í
vanda hjónalífs þeirra og er merki-
lega tilbúinn að ræða málin. Hann
áfellist hana fyrir að hafa stungið af í
stað þess að vinna sameiginlega úr
vanda þeirra. Þegar kemur að þeim
sinnaskiptum sem Þorvaldur tekur í
verkinu í von um betri eftirmæli frá
Nóru hefði leikskáldið þurft að und-
irbyggja þau mun betur.
Að forskrift höfundar eru persón-
ur verksins klæddar fatnaði sem
henta sögutímanum. Stefanía Adolfs-
dóttir hefur töfrað fram glæsilegan
fatnað þar sem litadýrðin ríkir. Nóra
fær rúbínrauða silkiblússu og flauels-
pils í stíl meðan Þorvaldur klæðist
kóngabláum jakkafötum, en í dans-
senu þeirra hjóna tekst Birni Berg-
steini Guðmundssyni með lýsingunni
að umbreyta fatnaðinum og gera
hann einslitan sem undirstrikar
tengsl þeirra þrátt fyrir allt sem á
undan er gengið. Emma er björt sem
sólin meðan fóstran er í mildum bleik-
gráum lit sem undirstrikar aldur
hennar og valdaleysi.
Börkur Jónsson skapar í leikmynd
sinni kalt og skjóllaust heimili með
hráum, gráum veggjum og stórum
gluggum. Hurðin sem Nóra skellti
svo rækilega á eftir sér er ekki sýni-
leg á sviðinu, aðeins heyrist bankað á
hana í upphafi verks. Hvort sem
hurðarleysinu var um að kenna eða
ekki gætti ákveðins óöryggis í fyrstu
samskiptum Nóru og Önnu Maríu í
upphafi sýningar. Björn Bergsteinn
leikur sér með skuggana sem rýmið
býður upp á ásamt því að notast við
kröftuga liti sem kallast á við bún-
ingana. Tónlist Unu Sveinbjarnar-
dóttur er ágeng og óróleg sem kallast
vel á við innihaldið. Sýningin hefst á
mekanískum dansi úr smiðju Svein-
bjargar Þórhallsdóttur þar sem Nóra
minnir helst á dansandi dúkku í spila-
dós – dans sem dóttir hennar leikur
eftir milli þátta síðar í verkinu. Þessi
vélræni dans á mögulega að undir-
strika að konur verksins eru leiksopp-
ar samfélagsgerðar sem mótuð er af
körlum.
Höfundurinn teflir í verkinu saman
persónum sem tala eins og nútíma-
fólk, en upplifa atburðina í kringum
aldamótin 1900. Slíkt stefnumót í
tíma og rúmi hefði getað verið spenn-
andi, en verður það því miður ekki í
meðförum Hnath. Til þess er textinn,
í annars ágætri þýðingu Sölku Guð-
mundsdóttur, alltof bragðdaufur, yf-
irborðslegur og klisjukenndur auk
þess sem allan undirtexta skortir.
Höfundinum tekst aldrei að fara á
dýptina í samtölum persóna um
hjónabandið sem sáttmála og öfugt
við Dúkkuheimili Henriks Ibsen fá
persónur framhaldsins heldur engin
tækifæri til að fara í flókið tilfinninga-
ferðalag fyrir augum áhorfenda. Af-
staða persóna breytist lítið sem ekk-
ert í framvindu verksins og undir
lokin hefur ekkert breyst.
Snemma í verkinu segist Nóra
vera „allt önnur manneskja“ en þegar
hún gekk út af heimilinu 15 árum áð-
ur. Markmið hennar var þá að læra
betur á reglur hins karllæga sam-
félags sem skipað höfðu henni á bekk
sem viðfangi og meinuðu henni að
falsa undirskrift til að bjarga lífi eig-
inmanns síns. Erfitt er að trúa því að
sú sjálfstæða og sjálfsörugga Nóra
sem birtist áhorfendum í upphafi
framhaldsverksins hafi ekkert lært af
samskiptum sínum við Níels Krogs-
tad í upprunalega leikritinu og hafi
aldrei gengið úr skugga um að allir
pappírar væru í lagi, enda lykillinn að
frelsi hennar og því lífi sem hún vill
lifa. Þegar við bætist að innri rökvísi
verksins virðist ekki ganga upp er úr
vöndu að ráða fyrir leikhópinn undir
stjórn Unu Þorleifsdóttur.
Leikstjórinn nálgast efniviðinn
með mjög stílfærðum hætti þar sem
dans, tónlist, lýsing, leikmynd og
búningar skapa afgerandi ramma
sem oft er áhugavert að horfa og
hlusta á. Í ljósi þess hversu mínímal-
ísk uppfærslan er fær hver hlutur
sem birtist á sviðinu meira vægi. Út-
litslega stungu stólar heimilisins í
stúf og virtust hvorki vísa í hráa leik-
myndina né íburðarmikla búningana.
Gaman var hins vegar að sjá hvernig
Nóra og Þorvaldur merktu sér stól-
ana með jökkum sínum, en sér-
kennilegt að Nóra skyldi ætla að
rjúka út án yfirhafnar um miðbik
verksins – nema ætlunin hafi verið að
gefa áhorfendum vísbendingu um að
hún væri bara að þykjast sem væri
heldur langsótt. Í heild virtist leikur-
inn agaður fram að öskuruppgjöri
Helmer-hjónanna. Unnur Ösp og
Hilmir Snær gera eins vel og hægt er
miðað við þann efnivið sem þau hafa
úr að moða, sem er miklum mun rýr-
ari en sá sem stóð til boða á stóra
sviði sama leikhúss fyrir tæpum fjór-
um árum. Sársaukinn og örvæntingin
sem Ibsen nær svo meistaralega að
miðla í upprunalega leikritinu vék í
framhaldsverki Hnath fyrir laga-
tækni sem hreyfir lítið sem ekkert við
hjartanu.
Hefur ekkert breyst?
Ljósmynd/Grímur Bjarnason
Bragðdauft „Sársaukinn og örvæntingin sem Ibsen nær svo meistaralega að miðla í upprunalega leikritinu vék í fram-
haldsverki Hnath fyrir lagatækni sem hreyfir lítið sem ekkert við hjartanu,“ segir í rýni um Dúkkuheimili, 2. hluta.
Borgarleikhúsið
Dúkkuheimili, 2. hluti bbmnn
Eftir Lucas Hnath. Íslensk þýðing: Salka
Guðmundsdóttir. Leikstjórn: Una Þor-
leifsdóttir. Leikmynd: Börkur Jónsson.
Búningar: Stefanía Adolfsdóttir. Lýsing:
Björn Bergsteinn Guðmundsson. Dans-
höfundur: Sveinbjörg Þórhallsdóttir.
Tónlist: Una Sveinbjarnardóttir. Hljóð-
mynd: Garðar Borgþórsson og Una
Sveinbjarnardóttir. Leikgervi: Guðbjörg
Ívarsdóttir. Leikarar: Unnur Ösp
Stefánsdóttir, Hilmir Snær Guðnason,
Margrét Helga Jóhannsdóttir og Ebba
Katrín Finnsdóttir. Frumsýning á Nýja
sviði Borgarleikhússins 21. september
2018, en rýnt í þriðju sýningu sunnu-
daginn 23. september 2018.
SILJA BJÖRK
HULDUDÓTTIR
LEIKLIST
DUXIANA Reykjavik | Ármuli 10 | Reykjavik | +354 5 68 99 50 | www.duxiana.is
DUX PASCAL SYSTEM
Sérsniðna gormakaerfið
Líkamar allra eru einstakir.
Þess vegna býður Pascal de Luxe yfirdýnan upp á sérsniðin
þægindasvæði sem gerir tveimur einstaklingum kleift að velja fullkomnu
stillinguna fyrir axlirnar, neðra bakið og fótleggina þeirra.
Pascal kerfið er í boði fyrir öll DUX rúm, annað hvort
sem fellt inn í rúmið eða sem sérstök yfirdýna.
ICQC 2018-20