Morgunblaðið - 13.10.2018, Page 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. OKTÓBER 2018
Meira til skiptanna
Almenna reglan er að íslensk-an sé að niðurlotum kominog muni ekki lifa af nema tilkomi átaksverkefni rík-
isstjórnarinnar. Til allrar hamingju er
þverlaxeldispólitísk sátt á þessum erf-
iðu tímum um að rétt sé að kosta
nokkru til svo að íslenskan verði gjald-
geng í því stafræna umhverfi sem
umhverfisverndarsinnar og umhverf-
issóðar halda sig í frá degi til dags. Því
er nú nokkrum milljörðum varið til að
taka íslenskuna með inn í framtíðina –
á sama tíma og framhaldsskóla-
kennsla í íslensku er skorin niður fyrir
hin svokölluðu þolmörk tungutaksins
og bókmenntalæsis.
Nýlega heyrðist í fréttum að málfræðingarnir vinir mínir væru farin
að slá af málfarskröfum til samtímamanna okkar; að ekki væri sann-
gjarnt að miða við að öll sem vildu taka til máls á okkar viðsjárverðu
málfarstímum hefðu vald á tungutaki hinna gröfnu í Hólavalla- og
Fógetagarðinum. Væntingastjórnun til tungutaksins yrði að taka mið
af því að nú væru aðstæður aðrar en þegar hin gröfnu voru á dögum,
unga fólkið hefði alist upp við tölvur og barnabókmenntir sem gættu
þess vandlega að þau sæju
aldrei orð sem þau vissu
ekki fyrirfram hvað þýddi
og því yrði að lækka vænt-
ingastuðulinn í málfar-
spólitíkinni og leyfa mál-
höfum íslenskunnar að njóta
vafans – þótt það sé að sjálf-
sögðu ekki í boði fyrir náttúruna.
Yfir þessari orðræðu vakir sú hugmynd að þau sem nú taki til máls
séu hörmulega máli farin miðað við þá miklu málfarsgullöld sem ríkti
áður fyrr. Alkunna er að það er innbyggt í hugmyndafræðilegt gena-
mengi okkar að allt hafi verið betra fyrir löngu síðan. Aldingarðurinn
Eden er alltumlykjandi í hugmyndum okkar um fortíðina, óháð því
hvort fólk segist trúa á guð eða ekki. Þegar við rísum úr öskustó
ragnaraka allra alda vonumst við alltaf til að finna hinar gullnu forn-
töflur í grasinu.
Í því svartsýniskasti sem greip mig vegna þessa í nýliðinni viku varð
mér á að hlusta á vinsæla hlómsveit í umferðarteppunni þar sem hið
mikla næði gefst til að fylgjast með þjóðlífinu. Baggalútur söng og
söng með ólíkum hversdagsröddum úr íslenskum samtíma, skapaði
hverja persónuna á fætur annarri í ólíkum aðstæðum með blæbrigðum
orða og hugmynda sem voru fólgnar í því hvernig hlutirnir voru sagðir,
þótt ámælisverðar slettur á borð við „‘Sorrý’ með mig“ kæmu við sögu
í máli manns sem kýs að búa í Garðabænum því þar sé minnst af
Vinstri-grænum.
Á rauðu ljósi við Kringlumýrarbrautina fannst mér eins og formæð-
ur og -feður í kirkjugörðunum í Reykjavík, hvert svo sem búið er að
flytja þau, mættu vera ánægð með merkisbera tungunnar, sem miðuðu
enn við að ungt fólk hefði hið skemmtilega vald á íslenskunni sem gerir
tungutakið að leiktæki hversdagsins – eins og þegar Stuðmenn aug-
lýsa nú tónleika með sjálfum sér í öllu sínu fullveldi. Tungumál sem er
svona sprelllifandi og fyndið í sjálfu sér er ekki komið að fótum fram.
Allt er í besta
lagi allra laga
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Stuðmenn Í öllu sínu fullveldi.
Þeir sem sóttu málþing Geðhjálpar og Geð-verndarfélags Íslands á alþjóðageðheilbrigðis-deginum sl. miðvikudagskvöld í húsi Íslenzkr-ar erfðagreiningar við Sturlugötu urðu vitni
að einhvers konar sprengingu í vitundarvakningu þjóð-
arinnar um tvö tengd málefni, um áhrif erfiðrar æsku
á heilsufar fólks síðar á ævinni og um geðræn vanda-
mál.
Fyrirlestrarsalur Íslenzkrar erfðagreiningar var
troðfullur, setið var í öllum tröppum í salnum og opna
varð annan sal í húsinu til þess að allir sem í húsið
komu gætu fylgzt með erindum og umræðum. Að auki
var fundinum „streymt“ eins og það heitir á nútíma-
máli, en sú tækni gerir fundarboðendum kleift að
fylgjast með því hversu margir fylgdust með fundinum
í símum eða við annan tækjabúnað heima hjá sér – og
þeir voru margir.
Fyrir þá sem hafa fylgzt með umræðum um þessa
málaflokka síðustu áratugi var þetta málþing einhvers
konar „opinberun“. Framan af var aðsókn að slíkum
fundum mjög takmörkuð. Seinni árin hefur hún þó far-
ið vaxandi eins og sjá hefur mátt á
nokkrum fundum sem Geðhjálp hefur
staðið fyrir á Grand Hótel.
En nú varð „sprenging“.
Líkleg skýring á því er sú að um-
ræður síðustu mánaða, missera og
ára hafi náð til fólks vegna þess að
svo margir þekki af eigin raun eða í sínum fjölskyldum
þau vandamál sem hér er um að ræða.
Erindi Mark Bellis, sem kemur frá Wales og stýrir
rannsóknum við lýðheilsustofnanir Wales og Stóra-
Bretlands og er jafnframt stjórnarformaður mið-
stöðvar forvarna gegn ofbeldi hjá Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnuninni, um „áhrif erfiðrar reynslu í æsku á
heilsu á fullorðinsárum…“ var stórmerkilegt og um
leið staðfesting á því sem margir hafa haldið fram hér
um þetta efni.
Ljóst er að við Íslendingar höfum eignast sérfræð-
ing á þessu sviði, sem er Margrét Ólafía Tómasdóttir,
heimilislæknir og lektor við Háskóla Íslands, sem hef-
ur skrifað doktorsritgerð um þessi efni, en hún flutti
erindi á málþinginu.
Og jafnframt flutti Sara Elísa Þórðardóttir, vara-
þingmaður Pírata, áhrifamikla ræðu, þar sem hún lýsti
eigin reynslu frá barnæsku. Sú ræða lýsti einstöku
hugrekki þessarar ungu konu og flutningur hennar
hefur áreiðanlega tekið á.
Svo vill til að fyrr á þessu ári var hafin víðtæk og
skipulögð vinna í velferðarráðuneytinu við að undirbúa
stórt átak á því sviði sem til umræðu var á þessum
fundi. Verkefnastjóri í þeirri vinnu er Erna Kristín
Blöndal, lögfræðingur, sem nú hefur fengið til liðs við
sig hóp þingmanna úr öllum flokkum. Þegar þetta
verkefni var kynnt í þingflokkum voru viðbrögðin svo
sterk að ástæða er til bjartsýni um að víðtæk pólitísk
samstaða náist.
Mér er minnisstætt samtal við Ásmund Einar Daða-
son, félagsmálaráðherra, skömmu eftir að hann hafði
verið tilnefndur til ráðherradóms af þingflokki Fram-
sóknarflokksins. Hann sagði mér þá þegar að hann
mundi í því starfi leggja alla áherzlu á að bæta hag
þeirra barna í samfélagi okkar, sem ættu um sárt að
binda af mörgum mismunandi ástæðum.
Í þau síðustu 60 ár sem ég hef fylgzt með íslenzkum
stjórnmálum og átt samskipti við ráðamenn á því sviði
man ég ekki eftir slíkri þörf og löngun til að ná fram
umbótum á tilteknu sviði og fram kom í þessu samtali
við hinn unga ráðherra.
Hér kemur margt við sögu og í flestum tilvikum mál
sem okkar samfélag kaus að þegja um fram á síðustu
áratugi 20. aldar. Ofbeldi á heimilum, sem börn verða
vitni að en enginn talar um. Ofneyzla áfengis er eitt-
hvert mesta böl sem til er í lífi barna og viðurkennt og
staðfest með rannsóknum að hefur áhrif á margar
næstu kynslóðir, geðsýki foreldris
en áhrif geðsjúkdóma á börn sjúk-
lings voru lengi vel ekki talin til-
efni til umræðu eða aðgerða. Á síð-
ari árum hafa ný vandamál komið
til sögunnar í lífi lítilla barna, svo
sem fíkniefnaneyzla foreldra og því
máli tengist stundum fangelsisvist foreldris. Hvers
konar áhrif hefur það á sálarlíf lítils barns að heim-
sækja föður eða móður í fangelsi?
Svo er það auðvitað sérmál, hvort innilokun í tiltek-
inn tíma er áhrifarík refsing, sem líkleg sé til að bæta
úr einhverju.
Flest þau verkefni sem snúa að velferð fólks í sam-
félaginu snúa að vandamálum sem hafa orðið til vegna
þess að þeim hefur ekki verið sinnt á frumstigi, þ.e. á
fyrstu árum ævinnar.
Um leið og það er gert má búast við að þeim verk-
efnum fækki mjög síðar á lífsleiðinni, hvort sem þau
snúa að heilsu fólks, afbrotum eða öðru. Og í því felst
verulegur fjárhagslegur sparnaður vegna slíkra vanda-
mála á síðari æviskeiðum, að ekki sé talað um ham-
ingjuríkara og farsælla líf.
Við erum í stuttu máli að tala um eins konar „bylt-
ingu“ í velferðarkerfinu.
Hún felst m.a. í því að við gerum okkur grein fyrir
að leikskólastigið er mikilvægasta stig skólakerfisins.
Þar sjást á hverjum virkum degi mestan hluta ársins
þau vandamál sem upp koma á heimilum. Þar á – og
þar er hægt – að taka á þeim og afstýra alvarlegum
afleiðingum síðar meir.
Fyrrnefnd viðbrögð í þingflokkum allra flokka, þeg-
ar kallað var eftir tilnefningum í vinnuhóp vegna þess
átaks í málefnum barna, sem Ásmundur Einar hefur
efnt til, sýna að búast má við víðtækri pólitískri sam-
stöðu um þessi mál.
Og raunar má ætla að þetta mál geti orðið veigamik-
ill þáttur í þeirri samfélagslegu sátt sem Guðni Th. Jó-
hannesson, forseti Íslands, sagði réttilega í ræðu í Há-
skóla Íslands fyrir viku að á skorti.
„Sprenging“ í vitundarvakningu
Bylting í velferðarkerfi
mikilvægur þáttur í
samfélagssátt
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Dagana 30. september til 5.október 2018 sat ég þing
Mont Pelerin samtakanna á Stóru
Hundaeyju (Gran Canarias) undan
strönd Blálands hins mikla, en eyj-
una þekkja Íslendingar af tíðum
suðurferðum. Friedrich Hayek,
Milton Friedman, George Stigler,
Maurice Allais og fleiri frjáls-
hyggjumenn, aðallega hagfræð-
ingar, stofnuðu Mont Pelerin sam-
tökin í Sviss vorið 1947, og heita
þau eftir fyrsta fundarstaðnum. Til-
gangur þeirra er sá einn að auð-
velda frjálslyndu fræðafólki að hitt-
ast öðru hvoru og bera saman
bækur sínar.
Nú voru rifjuð upp fræg ummæli
austurríska hagfræðingsins Lud-
wigs von Mises, sem stóð upp á
einni málstofunni á fyrsta þinginu
og sagði: „Þið eruð allir ein stór
sósíalistahjörð!“ (You are all a
bunch of socialists!) Gekk hann síð-
an á dyr og skellti á eftir sér. Hafði
Friedman gaman af að segja þessa
sögu, enda gerðist það ekki oft, að
þeir Hayek væru kallaðir sósíal-
istar.
Tilefnið var, að einn helsti for-
ystumaður Chicago-hagfræðing-
anna svonefndu, Frank H. Knight,
hafði látið í ljós þá skoðun á mál-
stofunni, að 100% erfðafjárskattur
gæti verið réttlætanlegur. Rökin
voru, að allir ættu að byrja jafnir í
lífinu og keppa síðan saman á
frjálsum markaði. Einn lærisveinn
Knights, félagi í Mont Pelerin sam-
tökunum og góður vinur minn,
James M. Buchanan, sem fékk
Nóbelsverðlaunin í hagfræði 1986,
aðhylltist raunar sömu hugmynd.
Ég hygg, að Mises hafi haft rétt
fyrir sér í andstöðunni við 100%
erfðafjárskatt, þótt auðvitað hafi
Mont Pelerin samtökin hvorki þá
né nú verið „ein stór sósíal-
istahjörð“. Einkaeignarrétturinn og
fjölskyldan eru hornsteinar borg-
aralegs skipulags og stuðla að lang-
tímaviðhorfum: Menn taka þá fram-
tíðina með í reikninginn. Það er
jafnframt kostur, ekki galli, ef safn-
ast saman auður, sem runnið getur
í áhættufjárfestingar, tilraunastarf-
semi, nýsköpun. Eitt þúsund eigna-
menn gera að minnsta kosti eitt
þúsund tilraunir og eru því líklegri
til nýsköpunar en fimm manna
stjórn í opinberum sjóði, þótt
kenndur sé við nýsköpun. Og ríkið
hefur nógu marga tekjustofna, þótt
ekki sé enn einum bætt við.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
„Ein stór
sósíalistahjörð“