Morgunblaðið - 10.11.2018, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. NÓVEMBER 2018
Skrifstofu og verslunarhúsnæði á jarðhæð
miðsvæðis í Keflavík Reykjanesbæ.
Verð kr. 38.500.000.
Hafnargata 36, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Danski málfræðingurinn og tungu-málagarpurinn Rasmus KristianRask (1787-1832) skrifaði frægaritgerð um uppruna íslensku ár-
ið 1814 á meðan hann dvaldist hér á landi.
Ritgerðin nefnist Undersøgelse om det
gamle nordiske eller islandske Sprogs
Oprindelse og kom út í Kaupmannahöfn
1818, fyrir réttum tvö hundruð árum, þeg-
ar höfundurinn var á leið til Austurlanda.
Að vonum fékk að Rask gullmedalíu frá
Konunglega danska vísindafélaginu fyrir
verkið; raunar er ekki getið um neina sam-
keppni um verðlaunin.
Þótt aðalmarkmið verðlaunaritgerð-
arinnar væri að grafast fyrir um uppruna
íslensku lagði Rask í raun einnig grunn að
indóevrópskri samanburðarmálfræði. Varpað var fram tilgátu um
kerfisbundnar samsvaranir milli samhljóða í germönskum og öðrum
indóevrópskum málum sem síðar fengu nafnið germanska hljóð-
færslan – eða „Grimms-lögmál“ eftir þýska lærdómsmanninum Ja-
cob Grimm sem fjallaði um þessi efni í bók árið 1822. Um er að ræða
breytingar sem koma t.d. fram í muninum á pater, tres og centum í
latínu og faðir, þrír og
hundrað í íslensku. Með
réttu ætti að kenna lög-
málið við Rask þar sem
hann setti það fram fyrstur.
Ritgerðin er þó ekki að-
eins upphafspunktur sam-
anburðarmálfræði heldur
er hún mun margslungnari. Holger Pedersen (1867-1953), annar
mikilvirkur danskur málfræðingur, taldi að snilld Rasks fælist ekki
síst í því að hann gerði skýran greinarmun á fræðilegum og hag-
nýtum röksemdum í málvísindum. Það var einstakt á þeim tíma. Í
fræðilega hlutanum er sett fram rannsóknaráætlun til að tryggja að
hægt sé að bera saman það sem er sambærilegt í tungumálum, en
hagnýti hlutinn hefur að geyma lýsingu á tilteknum tungumálum út
frá markmiði höfundar.
Að auki varð Rask fyrstur til að benda á að málfræðilegar sam-
svaranir væru vænlegri til að ákvarða skyldleika mála en samsvar-
anir í orðaforða. Ástæðan er sú að einstök orð berast auðveldlegar
frá einu tungumáli til annars en einingar í málfræðinni, t.d. beyg-
ingar orða. Enn fremur birtist hjá honum skilningur á ýmsum
grundvallaratriðum í málvísindum sem nú eru almennt viðurkennd.
Meðal annars segir hann að málblöndun, t.d. fyrir utanaðkomandi
áhrif, leiði til einföldunar í málum, að orðaforða megi skipta í grunn-
orðaforða og sérhæfðari orðaforða og að rök séu fyrir því að setja
fram almenn – jafnvel algild – lögmál um hljóðbreytingar.
Síðast en ekki síst er að nefna stutta en áhugaverða kafla um mál
sem ekki teljast til indóevrópsku ættarinnar: finnsku, grænlensku
og basknesku, auk „asískra“ mála (t.d. hebresku og arabísku). Þann-
ig var Rasmus Rask ekki aðeins frumkvöðull indóevrópskrar sam-
anburðarmálfræði heldur líka málvísinda í víðtækari skilningi. Í of-
análag standa Íslendingar í sérstakri þakkarskuld við þennan
snilling fyrir allt hans mikla starf í þágu íslenskrar tungu og ís-
lenskra fræða.
Íslenska og upphaf
nútímamálvísinda
Tungutak
Þórhallur Eyþórsson
Íslandsvinurinn Rasmus Rask
Það er eitthvað mikið að í opinbera kerfinu á Ís-landi og þá gildir einu, hvort um er að ræðaríki eða Reykjavíkurborg. Birtingarmyndirþessa vanda eru margar en þær sjást nær
daglega í almennum fréttum af því, sem er að gerast í
samfélaginu. Undanfarnar vikur hefur það verið end-
urbygging gamals bragga í höfuðborginni, sem hefur
náð athygli fólks. Síðustu daga er það umframkostn-
aður vegna Listasafnsins á Akureyri.
En þetta snýst ekki bara um kostnað við fram-
kvæmdir, heldur líka dagleg samskipti fólksins í land-
inu við opinbera kerfið. Á þeim vettvangi upplifa fleiri
og fleiri geðþóttaákvarðanir, sem engar skýringar eru
gefnar á og engin rök færð fyrir. Tilraunir til að fá
skýringar og svör eru of oft árangurslausar vegna þess
að embættismennirnir láta einfaldlega ekki ná í sig í
síma eða svara ekki tölvupóstum. Og
náist í þá eru endalausar tafir á af-
greiðslum mála. Ákvarðanatökur virð-
ast vera ótrúlega erfiðar í opinbera
kerfinu.
Hvað ætli valdi þessu? Fyrir nokkr-
um áratugum gat skýringin verið mannafæð. Þá voru
sum ráðuneyti ótrúlega mannfá, sem gat skýrt seina-
gang í ákvarðanatöku eða upplýsingagjöf. Nú er ekki
lengur um slíkan vanda að ræða. Frekar má spyrja,
hvort ráðuneytin séu of mannmörg og að viðleitni til að
finna verkefni fyrir þann mannfjölda leiði af sér óþarf-
lega flóknar boðleiðir.
Einu sinni var hópur ungra manna í Sjálfstæðis-
flokknum, sem vildi „báknið burt“. Reyndin varð að
vísu sú, að það virtist frekar vaxa, þegar þeir komust til
valda en það er annað mál. Þess hefur hins vegar ekki
orðið vart síðustu áratugi að það hafi verið ofarlega á
verkefnalista Sjálfstæðisflokksins að vinda ofan af
bákninu. Og hvað ætli valdi því?
Líkleg skýring á því hvernig hinn almenni borgari
upplifir „kerfið“ er sú, að það hafi vaxið sjálfu sér yfir
höfuð og fjarlægst mjög það samfélag, sem það á að
þjóna. Að embættismannakerfið finni svo mjög til þess
„valds“, sem það telur sig hafa en hefur ekki skv.
stjórnskipan landsins heldur kjörnir fulltrúar hverju
sinni en þeir hafa sennilega „framselt“ með einhverjum
hætti til starfsmanna í ráðuneytum, opinberum stofn-
unum og opinberum fyrirtækjum án þess í sumum til-
vikum að átta sig á því.
Fyrir skömmu sótti ég fund, þar sem þingmaður tal-
aði á þann veg, að það mátti ætla að hann hefði gleymt
því, að löggjafarvaldið er í höndum þingmanna en ekki
framkvæmdavaldsins – það væri beðið eftir tillögum
framkvæmdavaldsins um löggjöf!
Það er því miður gömul reynsla og ný, að ráðherrar,
sem koma inn í ráðuneyti og dvelja þar í misjafnlega
skamman tíma verða of oft þjónar ráðuneytisins í stað
þess að það þjóni þeim sama ráðherra.
Þeir sem hafa eingöngu á sinni starfsævi starfað í
einkafyrirtækjum verða þess mjög varir í samtölum við
þá, sem eingöngu hafa starfað hjá opinberum aðilum að
á milli þessara hópa er hyldjúp gjá í viðhorfum og
reynslu.
Þeir sem hafa starfað eingöngu í opinbera geiranum
skilja ekki að stundum er erfitt fyrir einkafyrirtæki að
eiga fyrir launum, að stundum þarf að segja upp fólki,
þegar illa árar, sem sjaldan gerist í opinbera kerfinu,
að endalaus dráttur á ákvarðanatöku getur orðið einka-
fyrirtæki svo dýr að það standi ekki undir þeim kostn-
aði og að reglulega þarf að skera niður
„fituna“, sem allur rekstur safnar utan
á sig með einhverjum hætti.
Þessi samskiptavandi er ekki of-
arlega í huga þeirra sem starfa innan
„kerfisins“ en hann er stundum brýnn
frá sjónarhóli þeirra, sem þurfa að leita til þess.
Fyrir nokkrum mánuðum fékk ég bréf frá ein-
staklingi, sem rekur lítið fyrirtæki og rifjaði upp að
nokkrum mánuðum eftir hrun hefði Illugi Gunnarsson,
síðar ráðherra en þá þingmaður, komið á fund í hverfa-
félagi Sjálfstæðisflokksins í höfuðborginni og haft við
orð að æskilegt og nauðsynlegt væri að senda teymi,
sem kannski mætti kalla „sérsveit“, inn í nokkur hund-
ruð stofnanir og fyrirtæki hins opinbera til að hreinsa
þar til og hreinsa út óþarfa kostnað. Hér var ekki átt
við „hreinsanir“ af því tagi, sem fóru fram í komm-
únistaríkjunum í gamla daga, þar sem fólk með óæski-
legar skoðanir var hreinsað út heldur hreingerningu af
því tagi, sem reglulega fara fram í einkafyrirtækjum til
þess að skera niður kostnað, bæði stóran og smáan.
Þetta hefur verið góð hugmynd hjá Illuga og kannski
sú hugsun, sem lá að baki hagræðingarnefndinni, sem
sett var upp í tíð ríkisstjórnar Framsóknarflokks og
Sjálfstæðisflokks 2013. En líklega áttu ráðherranir í
þeirri ríkisstjórn þátt í því að minna varð úr störfum
þess hóps en efni stóðu til vegna þess að þeir hafi ein-
faldlega gengið í lið með embættismönnum og þvælst
fyrir.
Það er tímabært að endurvekja þessa hugmynd Ill-
uga Gunnarssonar og nú af meiri staðfestu en áður.
Uppstokkun af þessu tagi í opinbera kerfinu er löngu
tímabær. Og það sem meira er: hún getur átt þátt í að
skapa þá þjóðarsátt í samfélaginu, sem fólki er smátt
og smátt að verða ljóst að er brýnasta verkefni þeirrar
ríkisstjórnar, sem nú situr. Og vegna þeirrar pólitísku
breiddar, sem hún byggist á er hún vel í stakk búinn til
þess.
Það er heilsusamlegt fyrir opinbera kerfið að kynnast
þeim viðhorfum og vandamálum, sem við er að fást í
einkarekstri.
Uppstokkun í opinbera
kerfinu er tímabær
Verkefni fyrir eins
konar „sérsveit“?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ásunnudag eru hundrað ár liðinfrá því að fulltrúar Þýskalands,
Frakklands og Bretlands undirrituðu
samning um vopnahlé í Compiègne-
skógi í Norður-Frakklandi. Norður-
álfuófriðnum mikla, sem staðið hafði
frá hausti 1914, var lokið eftir óskap-
legar mannfórnir. Áður en stríðið
skall á, hafði verið friður í álfunni í
heila öld. Menn gátu ferðast án vega-
bréfa um álfuna þvera og endilanga
nema til Rússaveldis og Tyrkjaveldis.
Ríkisvaldið virtist þá vera lítið annað
en vingjarnlegur lögregluþjónn á
næsta götuhorni. Allt þetta breyttist í
ófriðnum. Mannkynið virtist heillum
horfið. „Mér blæddi inn,“ sagði ung-
ur, íslenskur rithöfundur, sem getið
hafði sér orð í Danmörku, Gunnar
Gunnarsson.
Segja má, að til séu tvær hug-
myndir um söguna. Hún sé eins og
drukkin könguló, sem flækist milli
þráða í neti sínu, eða eins og járn-
brautarlest, sem renni á teinum frá
einum stað á annan. Fyrri hug-
myndin virðist eiga vel við um
Norðurálfuófriðinn mikla. Hann var
stórslys, alls ekki óhjákvæmilegur.
Kveikjan að honum var, að 28. júní
1914 myrtu serbneskir þjóðern-
issinnar ríkisarfa Austurríkis og konu
hans í Sarajevo, sennilega að und-
irlagi serbnesku leyniþjónustunnar.
Banatilræðið hefði ekki þurft að tak-
ast. Margt hefði getað komið í veg
fyrir það.
Vissulega þráðu Frakkar hefnd
eftir ósigur sinn fyrir Þjóðverjum
1871 og stukku á fyrsta tækifærið. Ef
til vill voru Rússar líka svo skuld-
bundnir Serbum, að þeir urðu að lið-
sinna þeim, þegar Austurríki og
bandamenn þess vildu hefna morðs-
ins á ríkisarfanum. En hvers vegna í
ósköpunum fór Stóra-Bretland í
stríðið? Það voru reginmistök. Ef ein-
hver svarar því til, að Bretar hafi ver-
ið skuldbundnir Belgíu (sem Þjóð-
verjar réðust á í sókn sinni til
Frakklands), þá má benda á, að Bret-
ar voru líka skuldbundnir Póllandi
1939 og sögðu Ráðstjórnarríkjunum
þó ekki stríð á hendur, þegar Rauði
herinn réðst inn í Pólland 17. sept-
ember. Hefðu Bretar ekki farið í
stríðið 1914, þá hefðu miðveldin,
Austurríki og bandamenn þess, ekki
verið lengi að sigra Frakka og Rússa.
Stríðið hefði orðið stutt. Þess í stað
var það ekki til lykta leitt, fyrr en
Bandaríkjamenn gerðu sömu mistök
og Bretar á undan þeim og fóru í
stríðið. Afleiðingarnar urðu alræði
kommúnista og nasista í Rússlandi og
Þýskalandi. Vorið 1940 voru aðeins
sex lýðræðisríki eftir í Norðurálfunni,
Stóra-Bretland, Írland, Ísland, Sví-
þjóð, Finnland og Sviss, og áttu undir
högg að sækja.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
11. nóvember 1918