Náttúrufræðingurinn - 2018, Side 6

Náttúrufræðingurinn
6
BÁRÐARBUNGA-VEIÐIVÖTN
– VATNAÖLDUGOSIÐ Á 9. ÖLD
Fyrsta eldgosið sem líklegt er að
landnámsmenn hafi orðið varir við – ef
ekki gosið sjálft þá afleiðingar þess –
varð á Veiðivatnakerfinu um það leyti
sem norrænt landnám er allajafna talið
hefjast, um og eftir 870. Þá gaus á um 60
km langri en slitróttri gossprungu sem
náði frá smágígum norðan Drekavatns
um gjóskugígaröðina Vatnaöldur,
sprengigíginn Hnausapoll (Bláhyl),
Hrafntinnuhraun, Laufahraun og suður
í sprengigígana sem Skyggnishlíðar-
vatn á Rangárvallaafrétti er í (2. mynd).
Gosið var sprengigos að mestu og á
Vatnaölduhluta gossprungunnar kom
aðallega upp basaltgjóska vegna hárrar
grunnvatnsstöðu, en smáhraun runnu
á nokkrum stöðum. Á gosstöðvum
við Hrafntinnuhraun kom upp bæði
súr gjóska og hraun, og á syðstu gos-
stöðvunum við Laufahraun og Skyggn-
ishlíðarvatn kom upp basalthraun og
dálítið af basaltgjósku. Kvikan sem
upp kom á þessum stöðum er óskyld
þeirri sem kom upp á Vatnaölduhluta
gossprungunnar. Gossprungan lá þvert
yfir farveg Tungnaár sem stíflaðist í gos-
inu svo til varð skammlíft lón. Gosið er
oftast kennt við stærstu gosstöðvarnar,
Vatnaöldugígana.8,9
Gjóskulagið sem varð til í gosinu er
nefnt landnámslag í daglegu tali vegna
þess að ummerki um mannvist byrja
að sjást í jarðvegi rétt um sama leyti.
Elstu ummerki mannvistar eru oftast
rétt ofan landnámslagsins, svo sem við-
arkolalög frá því að menn sviðu birki-
skóga kringum bæi sína.10 Í Herjólfsdal
í Vestmannaeyjum er landnámslagið
þó í gráleitu og röskuðu lagi sem hlýtur
að teljast mannvistarlag.11,12 Þar hafði
verið gengið um utandyra áður en
gjóskan féll. Eins var kornrækt hafin í
nágrenni Vatnsmýrar í Reykjavík áður
en lagið féll13 og vegghleðsla sem fannst
við uppgröft í Reykjavík er eldri en
landnámslagið.14,15 Hið sama á við um
Húshólma í Krýsuvík.16 Vel má vera að
þeir sem hlóðu þessa veggi hafi orðið
vitni að gjóskufallinu sem myndaði
landnámslagið.
LANDNÁMSLAGIÐ
Landnámslagið er þriðja stærsta
gjóskulag sem fallið hefur hér á landi
á sögulegum tíma (3. mynd). Einungis
gjóskulögin frá Veiðivatnagosi 1477 og
Öræfajökulsgosi 1362 eru stærri. Ný-
fallið var það um 5,5 km3, þar af basalt-
gjóska rúmir 5 km3 og súr gjóska tæpir
0,5 km3. Í upphafi gossins barst gjóska
til norðvesturs, bæði súr ljós gjóska úr
gígum við Hrafntinnuhraun og dökk
basísk gjóska úr Vatnaöldum. Sprengi-
gosið varði lengur í Vatnaöldum og barst
basaltgjóskan til fleiri átta. Af þessum
sökum er landnámslagið tvílitt á Vestur-
og Suðurlandi en einlitt annars staðar,
til dæmis í Skaftafellssýslum. Basalt-
gjóskan er gjarnan grænleit og morandi
í tærum brotum úr plagíóklaskristöllum.
Gjóskulagið fannst fyrst við fornleifa-
1. tafla. Eldgos á fyrstu öldum byggðar sem ollu gjóskufalli í Rangárvalla- og V-Skaftafellssýslu
og skildu eftir sýnileg gjóskulög þar. – Volcanic eruptions during the first centuries of settle-
ment that caused tephra fall and left visible tephra layers in the district of Rangárvallasýsla and
V-Skaftafellssýsla.
1. mynd. Örnefni og aðstæður. Kortið sýnir suðurhluta Rangárvallasýslu og Vestur-Skaftafells-
sýslu (milli Þjórsár og Skeiðarársands) ásamt helstu örnefnum. – Place names, rivers and lakes
in the area under consideration.
*Óvíst hvort gosin voru í Grímsvatnaöskju eða utan hennar. – Location of eruption sites within the Grímsvötn system
unknown. Tímasetningar byggðar á þykknunarhraða jarðvegs eru skáletraðar. – Dates based on soil accumulation
rates (SAR) are in italics. Grímsvatnagjóskulög utan Rangárvalla- eða V.-Skaftafellssýslu eru ekki í töflunni.
– Grímsvötn tephra layers outside the research area are not included in the table.
Bárðarbunga-Veiðivötn
Grímsvötn
Katla
Grímsvötn
Katla
Eyjafjallajökull
Grímsvötn
Katla
Grímsvötn
Grímsvötn
Grímsvötn
Grímsvötn
Hekla
Grímsvötn
Grímsvötn
Hekla
Hekla
Hekla
Vatnaöldur-Hrafntinnuhraun
Grímsvötn*
Katla
Grímsvötn*
Katla
Skerin
Grímsvötn*
Eldgjá-Katla
Grímsvötn*
Grímsvötn*
Grímsvötn*
Grímsvötn*
Hekla
Grímsvötn*
Grímsvötn*
Hekla
Hekla
Hekla
~ 877
~ 895
~ 905
910-915
~ 920
~ 920
~ 935
~ 939
10. öld / century
10. öld / century
11. öld / century
11. öld / century
1104
12. öld / century
12. öld / century
1158
1206
1222
Eldstöðvakerfi
Volcanic system
Gosstöðvar
Eruption sites
Gosár / gosöld
Eruption year / century
Helstu örnefni,
ár, vötn og jöklar