Náttúrufræðingurinn - 2018, Qupperneq 7

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
7
2. mynd. A. Eystra gosbelti. Sex eldstöðvakerfi
þar sem eldgos urðu á fyrstu öldum byggðar
eru sýnd í lit. Megineldstöðvar eru merktar
með bókstaf: B: Bárðarbunga, G: Grímsvötn,
H: Hekla, T: Torfajökull, K: Katla, E: Eyjafjalla-
jökull. B. Gosstöðvar í Vatnaöldugosi ~877,
gígaraðir og hraun. – A. The Eastern Volca-
nic Zone and the six volcanic systems where
eruptions occurred during the first centuries
of the Norse settlement in Iceland. Central
volcanoes are indicated by capital letters.
B. The crater rows active in the Vatnaöldur
eruption ~877.
uppgröft í Þjórsárdal og kallaði Sig-
urður Þórarinsson10 það upphaflega
VIIa+b því upptök þess voru óþekkt.
Gera verður ráð fyrir að sprengigosið
hafi staðið í nokkra daga, bæði vegna
gjóskumagnsins sem upp kom og vegna
þess hve víða gjóskan barst.
Tímasetning landnámslagsins er
fengin úr tveim ískjörnum úr Græn-
landsjökli. Í þeim er nokkur munur
á gosárinu, 871±2 ár í GRIP-kjarna17
og 877±4 ár í GISP2-kjarna.18 Nýjustu
rannsóknir19,20 benda eindregið til að
stórgosið í Eldgjá hafi orðið á árinu 939 í
stað 933±1 (sjá síðar), og af þeim sökum
verður að gera ráð fyrir að ártalið 877 sé
réttara en 871.21
Landnámslagið er hvergi þykkt á
láglendi. Í byggð í Rangárvallasýslu er
það hvergi þykkara nú en ~4 cm, sem
samsvarar 6–7 cm af nýfallinni gjósku
(gjóskan hefur þjappast í jarðveginum).
Öðru máli gegnir um afrétti, bæði í
Rangárvallasýslu og aðliggjandi sýslum,
Árnessýslu og Vestur-Skaftafellssýslu,
því gosstöðvar þessa mikla gjóskulags
eru á afréttum Rangárvallasýslu.
Næst gosstöðvunum í Vatnaöldum er
gjóskan mjög þykk, líklega um 100 m
í barmi stærsta gígsins, og yfir 20 m
þykk á allstóru svæði við gígaröðina.
Meginþykktarás hins dökka hluta land-
námslagsins stefnir til norðvesturs milli
Þóristungna og Þórisvatns, yfir Búðar-
háls og inn á afrétti Árnessýslu (3. mynd).
Minni þykktarásar liggja í suðvestur,
suðaustur og til austurs yfir afrétti Vest-
ur-Skaftafellssýslu. Í könnunarholum í
vikurinn norðan Tungnaár og í gryfjum
fyrir sökkla Suðurlínu sunnan og vestan
Tungnaár mátti sjá að þunnur jarðvegur
og einhver gróðurhula hefur verið á
hraununum þar fyrir gosið í Vatna-
öldum. Utan hraunanna er sums staðar
þykkur jarðvegur undir vikrinum, til
dæmis í Irpuveri skammt ofan Hófsvaðs
á Tungnaá (4. mynd). Svæðið innan 80
cm jafnþykktarlínu landnámslagsins
er enn gróðurlausir vikrar eða jarð-
vegsvana að mestu leyti um 1.140 árum
eftir gos.
Óvíst er að afréttir hafi verið nýttir
á sama hátt og síðar meðan landrými
var nóg á landnámsöld. Skertir nýt-
ingarmöguleikar þeirra voru megináhrif
Vatnaöldugossins á landkosti í Rangár-
vallasýslu. Á Landmannaafrétti sunnan
Tungnaár var gjóskulagið 15 cm eða
meira og afréttir norðan Tungnaár voru
mjög illa farnir og í raun ónýtir til fram-
búðar á stóru svæði.
Vatnaöldugjóskan er mjög auðrofin
af vindi og vatni vegna þess hve fín-
gerð hún er. Mikill hluti gjóskukorn-
anna er aska, 2 mm í lengsta þvermál
eða smærri. Gjóskan er yfirleitt alveg
horfin af hæðarkollum, jafnvel þar sem
þykktin skipti metrum. Þykkir gjósku-
bunkar liggja sums staðar ennþá utan
í hæðum, svo sem á svæðinu milli Þór-
isvatns og Hrauneyjalóns. Neðri hluti
þeirra er upprunalega gjóskulagið með
greinilegri lagskiptingu en efri hlutinn –
og oft sá þykkari – er fokgjóska af hæð-
unum umhverfis.
Enda þótt gjóskan sé hvergi þykk
á láglendi og gróður hafi vafalaust
getað „bundið“ hana nýfallna hlýtur
áhrifa gossins að hafa gætt í nokkur
ár á Suðurlandsundirlendi, og jafnvel
lengur í uppsveitum. Í jarðvegi ofan á
landnámslaginu, til dæmis í Þjórsárdal,
eru efri mörk gjóskulagsins óljós og
jarðvegurinn ofan við tekur lit af því.
Efst á Rangárvöllum má sums staðar
sjá fokrendur úr basaltgjóskunni í
jarðveginum ofan hennar, dekkstar og