Náttúrufræðingurinn - 2018, Síða 10

Náttúrufræðingurinn
10
5. mynd. Gjóskulög úr Kötlugosum ~905 og ~920. Gjóskan er kolsvört basaltgjóska. Eldra
gjóskulagið barst til suðausturs en það yngra til vesturs. – Tephra layers from the Katla
eruptions of ~905 and ~920. The tephra is coalblack basaltic tephra.
6. mynd. Hlaupfarvegir á Skógasandi og Sólheimasandi eftir jökulhlaup sem kom niður með
og undan Sólheimajökli á 10. öld, annaðhvort í Kötlugosi ~920 eða í Eldgjárgosi ~939. Brún
lína sýnir jaðar Sólheimajökuls á 10. öld.29 Gilin sitt hvorum megin við Sólheimajökul beindu
vatninu út á sandana framan við Skóga og Ytri Sólheima. Þess ber að geta að farvegirnir eru
nú horfnir undir lúpínubreiður. – Courses of jökulhlaups following either the Katla eruption
~920 or the Eldgjá eruption ~939. The 10th century position of Sólheimajökull is indicated by
brown line.29 The water broke up through the Sólheimajökull glacier and flowed alongside it
into gullies on each side of Sólheimajökull and onto the Skógasandur (left) and Sólheimasandur
(right) outwash plains. (Byggt á/adapted from Guðrún Larsen 1978).30 Vegetation now covers
most of the area.
baki sögninni um viðureign Loðmundar
í Sólheimum og Þrasa í Skógum eystri.
Í Hauksbók Landnámu segir svo:
Þá bjó Þrasi í Skógum og var illt í
byggð þeira Loðmundar. Þrasi sá um
morgin vatnahlaup mikit ofan, en þau
vǫtn veitti hann með fjǫlkynngi sinni
austr fyrir Sólheima. Þræll Loðmundar
sá ok kvað falla sjó norðan yfir landið.
Loðmundur var þá sjónlauss ok mælti
við þrælinn: „Fœrðu mér í keri litlu þat,
er þú kallar sjó vera.“ Hann gerði svá.
Loðmundur sagði: „Ekki þykki mér
þetta sjór vera. Fylgðu mér til vatsins
og stikk stafsbrodd mínum í vatnit.“
Hann gerði svá. Hringur var í stafnum;
Loðmundur helt á stafnum ok beit í
hringinn. Því næst fellu öll vǫtnin vestr
fyrir Skóga. Síðan veitti hvárr þeira
vǫtnin frá sér, þar til er þeir fundusk
við gljúfr nǫkkur ok sættust á þat,
at áin skyldi falla þar til sjóvar, sem
skemmst er. Í þeim vatnagangi varð
Sólheimasandr; þar er fjórðungamót
ok Jǫkulsá á miðjum sandi.25
Orðalagið „austr fyrir Sólheima“
hlýtur að þýða hér: til austurs fyrir
framan Sólheima; og sama gildir þá
um Skóga.
Kortið á 6. mynd sýnir aðstæður
á Skóga- og Sólheimasandi í stórum
dráttum. Sólheimajökull náði mun
lengra fram á landnámsöld.29 Stóra set-
keilan á Skógasandi er frá miðri áttundu
öld samkvæmt geislakolsgreiningum30
og því frá því fyrir landnám, en hefur
augljóslega komið fram úr giljum vestan
Sólheimajökuls, Þurragili og Jökulsár-
gili, þegar jökuljaðarinn lá enn framar.
Milli þeirra er grunnt þvergil og er botn
þess mörgum metrum (10–15?) yfir
botni Jökulsárgils þannig að þar rann
vatn ekki á milli nema í stórflóðum
eða jökulhlaupum. Greinilegt er að
einhvern tímann seinna hefur vatns-
flóð komist í Þurragil og grafið farveg í
setkeiluna – sem sveigir í átt að Eystri
Skógum. Niður frá austanverðum Sól-
heimajökli liggja tvö gil, Hólsárgil og
Ystagil. Um þau hefur farið hlaup sem
skolaði gjóskuríku seti upp í brekkur í
Sólheimanesi austan við Sólheimasand
nokkru eftir að landnámslagið féll
(Andrew Dugmore & Guðrún Larsen,
óbirt gögn).