Náttúrufræðingurinn - 2018, Side 15

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
15
var að vetrarlagi og gjóskan varð 3–4
cm að þykkt í Skaftártungu. Hún gæti
hafa spillt vetrarbeit og valdið flúor-
eitrun. Gjóskufall olli hins vegar meiri
skemmdum á afréttum þar sem gjóskan
var þykkust á viðkvæmum svæðum ofan
300 m y.s. Í báðum sýslum voru helstu
áhrif þessara þriggja Heklugosa skertir
nýtingarmöguleikar á afréttum, og
miklu meiri í Rangárvallasýslu.
Lýsingar annála á fyrstu Heklugos-
unum eru vægast sagt knappar.53 Í þrem
er nefnd eldsuppkoma í Heklufelli árið
1104 og í einum árið 1106 (sem á þó
við 1104). Í tveim annálum er nefndur
„sandfallsvetur“ á sama ári eða næsta.57
Í sex annálum er getið elds í Heklufelli
árið 1158 og í einum þeirra er gosið dag-
sett til 19. janúar en ekki er minnst á
sandfall. Í tveim annálanna er talað um
hið „mikla myrkur“ 1157. Hafi það stafað
af Heklugosinu gæti skýringin verið sú
að þar hafi áramótin 1157/1158 verið
miðuð við 25. mars.53 Í fimm annálum og
tveim biskupasögum er nefndur eldur í
Heklufelli árið 1206. Önnur sagnanna
er samtímaheimild og er gosið þar dag-
sett til 4. desember en ekkert sagt um
áhrif. Um Heklugosið 1222 sem hér fær
að fljóta með er aðeins nefnt árið og að
þetta sé fjórði eldur í Heklufelli.53
Til að fá krassandi lýsingar á ís-
lenskum eldgosum og áhrifum þeirra
– svolítið í ætt við þær lýsingar sem
fréttamenn og fréttamiðlar nútímans
temja sér – verður að leita út fyrir land-
steinana, eins og gert var í kaflanum um
Eldgjárgosið. Herbert munkur dregur
hvergi úr í sinni lýsingu sem bæði gæti
átt við gosið 1104 og gosið 1158:
Norður í heimi er vitað um stóra
eyju, sem kölluð er Ísland (hyslandia)
og tekið hefur kristna trú. Á henni er
fjall nokkurt bratt og geysimikið, sem
tekur yfir mikinn hluta landsins, en
undir því og í því telja íbúarnir, að sé
hið mesta víti. Fjall þetta er allt fullt af
hellum og holt að innan, brennur allt og
spýr logum, og stendur í sífelldu elds-
báli, sem læsir sig um og eyðir fjallið
að utan og innan allt niður að rótum
11. mynd. Gjóskulag úr Heklugosi 1206, þykktarás til suðausturs. Gjóskan
er ísúr, grá til ólífugrá, nýfallin um 0,4 km3. Hún olli gróðurskemmdum á
afréttum austan Heklu. Einnig gjóskulag úr Heklugosi 1222, þykktarás til
norðausturs. Gjóskan er ísúr og kolsvört, nýfallin um 0,04 km3. Hún gæti
hafa valdið gróðurskemmdum á afréttum norðan Heklu. – The Hekla teph-
ra layers erupted in 1206 and 1222. The 1206 tephra is grey to olive grey,
the freshly fallen volume on land 0.4 km3. The 1222 tephra is coal black,
the volume on land about 0.04 km3.
10. mynd. Gjóskulag úr Heklugosi 1104, hlutinn næst Heklu,54 þykktarás
stefnir til norðurs. Gjóskan er súr og gráhvít, nýfallin gjóska á landi 1–1,5
km3. Einnig gjóskulag úr Heklugosi 1158,55 þykktarás stefnir til norðaust-
urs. Gjóskan er ekki eins súr og í gosinu 1104 og er grábleik fremur en
gráhvít, nýfallin gjóska um 0,33 km3. Hún olli gróðurskemmdum á afrétt-
um norðan Heklu. – The Hekla tephra layers erupted in 1104 and 1158.
The 1104 tephra is greyish white, the freshly fallen volume on land 1–1.5
km3. The 1158 tephra is greyish pink, the volume on land about 0.33 km3.
og jafnvel út fyrir fjallsræturnar. Örugg
merki sanna sem sé, að þessi skelfi-
legi eldur lifir og æðir ekki aðeins undir
rótum fjallsins, heldur einnig undir
mararbotni. Hinn nafnfrægi eldketill á
Sikiley, sem kallaður er strompur vítis,
– en þangað eru dregnar sálir dauðra,
fordæmdra manna til brennslu, eins
og oft hefur verið sannað, – hann er
að því, er menn fullyrða, eins og smá-
ofn í samjöfnuði við þetta gífurlega
víti. Innan í þessari hræðilegu fjallsgjá
er þvílíkur eldsbruni, að margfaldir og
tröllauknir eldstólpar rísa hvarvetna
upp og ná allt upp í skýin, og þegar
þeir hníga niður aftur, rísa ávallt aðrir
í staðinn, eins og þegar ofsi æðandi
báls þeytir upp eimyrju og gleypir
hana á víxl, svo að himinninn virðist
standa þarna í björtu báli. Enn fremur
sjást standa út úr eldhnöttum þessum
björg á stærð við fjöll, sem ofsi elds-
ins hefur tætt upp úr innyflum díkisins
og þeytt af miklu afli upp í loftið, en af
þyngd sinni steypast þau aftur niður í
undirdjúpin.46