Náttúrufræðingurinn - 2018, Blaðsíða 21

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
21
INNGANGUR
Ígulker (Echinoidea) (1. mynd) teljast
til fylkingar skrápdýra (Echinodermata)
ásamt sæliljum (Crinoidea), kross-
fiskum (Astroidea), slöngustjörnum
(Ophiuroidea) og sæbjúgum (Holo-
thuroidea). Af þeim um 1.000 tegundum
ígulkera sem nú eru þekktar í heiminum
eru aðeins um 20 tegundir veiddar í ein-
hverjum mæli.6,7
Ígulker eru sjávardýr og finnast frá
fjöru niður á meira en 6.000 metra
dýpi.8 Það sem einkennir ígulker er skel
úr kalki, mynduð úr litlum sexhyrndum
plötum, og fimmdeild geislaskipan lík-
amans. Mörg ígulker eru nánast hnött-
ótt, en sum eru flöt og einnig eru til íg-
ulker með tvíhliða samhverfu þó að sjá
megi í þeim vísi að fimmdeildri geisla-
skipan. Ígulker eru þakin broddum sem
geta verið nokkrir sentimetrar að lengd.
Þeir nýtast til hreyfingar og til varnar.
Hjá sumum ígulkerategundum eru
broddarnir eitraðir. Einnig hafa ígulker
bitklær, og standa þær á stilkum innan
um broddana (2. mynd). Klærnar er dýrið
talið nota til að hreinsa burt óhreinindi
sem safnast á milli broddanna. Einnig
getur ígulkerið notað bitklærnar til
varnar og hjá sumum tegundum eru
þær eitraðar. Dýrið hefur fimm tvö-
faldar raðir sogfóta sem teygja sig út
frá skelinni (3. mynd) en eru tengdir við
sogæðakerfi sem liggur í fimm röðum
innan á skelinni. Á endum sogfótanna
eru sogskálar og getur ígulkerið haldið
sér fast við botninn með þeim en notar
þá einnig til að færa sig úr stað. Við ný-
legar rannsóknir á sogfótum ígulkera
fundust ljósnæmar frumur sem gera
ígulkerunum kleift að bregðast við
ljósi.9,10 Lyktarskynið er einnig í sogfót-
unum. Hjá mörgum tegundum ígulkera,
þar á meðal skollakoppi, fer öndunin
fram í gegnum sogfæturna (3. mynd).11
Flest ígulker hafa fimm pör af greinóttum
tálknum við munnopið og eru þau tengd
sogæðakerfinu.8 Innri líffæraskipan er
einnig fimmskipt og geislótt. Tauga-
kerfið er mjög einfalt. Ekkert öndunar-
eða blóðrásarkerfi er að finna. Ígulker
eru einkynja en erfitt er að greina á milli
karl- og kvendýra með berum augum.
Fyrirferðamesta líffærið eru kynkirtl-
arnir. Þeir eru fimm og liggja efst í dýr-
inu (4. mynd). Kynkirtlarnir innihalda
tvær tegundir frumna, kynfrumur og
forðafrumur sem safna forðanæringu
og geyma hana, eggjahvítu, sykrum og
fitu. Þegar nóg er af fæðu er næringar-
forða safnað í forðafrumurnar og getur
ígulkerið þá aukið verulega þyngd
sína. Þegar lítið er af fæðu er gripið til
forðans og dýrin léttast. Þegar líður að
hrygningu er næringarforðinn notaður
við að þroska kynfrumur. Þar með rýrna
forðafrumurnar og þeim fækkar. Þegar
kynfrumurnar eru fullþroska losna egg
og svil út um kynop. Þau eru fimm, eitt
á hverri fimm platna sem liggja hr-
inginn í kringum endaþarmsopið ofan á
dýrinu. Eftir ytri frjóvgun berast eggin
með straumum og þroskast í sviflægar
lirfur. Gagnstætt fullorðna dýrinu hafa
lirfurnar tvíhliða samhverfu. Þegar til-
teknum þroska er náð setjast lirfurnar
á botninn og fá lögun fullorðna dýrsins.
Eftir botnsetuna stækka dýrin jafnt og
þétt þar til þau verða kynþroska og hægir
þá á vextinum. Talið er að einstaklingar
sumra ígulkerategunda geti orðið yfir
100 ára gamlir.12
Á tegundum sem hafa reglulega,
fimmdeilda geislaskipan er munnur
undir miðju dýrinu og endaþarmsop
ofan á dýrinu fyrir miðju. Munnopið
er oftast undir ígulkerum með tvíhliða
lögun og endaþarmsopið aftan til, ým-
ist ofan eða neðan á dýrinu. Í munni eru
fimm sterklegar tennur. Utan um þær er
stoðgrind úr beini sem nefnist „ljósker
Aristótelesar“ vegna lögunar sinnar (5.
mynd).
Fæða ígulkera er fjölbreytt. Flestar
tegundir ígulkera sem búa á grunnsævi
lifa fyrst og fremst á botnþörungum en
geta einnig lagt sér til munns botndýr
og hræ. Tegundir sem lifa dýpra eru
ýmist grotætur eða rándýr.13 Margir
afræningjar nýta sér ígulker til matar,
aðallega krossfiskar, krabbar og humar,
en þau eru einnig fæða fiska, sjófugla
og sæotra.14,15
Ritrýnd grein
Ígulker hafa verið nýtt til manneldis öldum saman, víða um heim.1,2,3,4 Aðeins
hrogn ígulkeranna eru nýtt og þykja þau herramannsmatur. Síðan um miðja
síðustu öld hefur langstærsti markaðurinn fyrir hrognin verið í Japan.5 Veiðar
annars staðar í heiminum jukust mikið um 1975 þegar verulega tók að halla
undan fæti fyrir ígulkerastofnum í Suðaustur-Asíu vegna ofveiði, samhliða auk-
inni eftirspurn, sérstaklega í Japan. Helstu veiðiþjóðir á síðustu áratugum hafa
verið Sílemenn, Japanar, Bandaríkjamenn, Rússar og Kanadamenn. Eftir mið-
jan níunda áratuginn hófust veiðar á ígulkerinu skollakoppi (Strongylocentro-
tus droebachiensis) við Atlantshafsströnd Bandaríkjanna og Kanada. Eftir 1990
jukust þær veiðar til muna þegar Japansmarkaður opnaðist fyrir innflutningi á
skollakoppi.1 Þá hófust einnig ígulkeraveiðar við Ísland.
Hér við land hafa rannsóknir á skollakoppi einkum beinst að nýtingarmöguleikum
en auk þess hafa útbreiðsla, kynþroski og hrognafylling verið könnuð á nokkrum
stöðum við landið. Í þessari grein verður vikið að ígulkerum almennt og síðan að
ígulkerum við Ísland, einkum skollakoppi, líffræði hans og nýtingu.
Náttúrufræðingurinn 88 (1–2), bls. 20–28, 2018