Náttúrufræðingurinn - 2018, Side 30

Náttúrufræðingurinn
30
INNGANGUR
Hér er leitað lausnar á nokkrum
ráðgátum sem hrannast hafa upp um
breytingar á náttúrufari í Kollsvík og ef
til vill víðar um land. Tekið skal fram að
hér eru á ferðinni athuganir og tilgátur
alþýðufræðimanns, byggðar annars
vegar á birtum rannsóknum vísinda-
manna og hins vegar á þeirri þekkingu
sem lífsbaráttan og reynslan af um-
gengni við íslenska náttúru hefur skilað.
Ráðgáturnar má setja fram í spurn-
ingaformi og eru hér afmarkaðar við
Kollsvík:
1. Hver er skýringin á hinu aukna magni
skeljasands á sandfjörur í Kollsvík?
2. Hvers vegna berst skeljasandur nú
upp á fjörur þar sem hann var ekki
áður?
3. Hvers vegna sjást miklir þarabakkar
nær aldrei í fjörum, en voru algengir
fyrrum?
4. Hvers vegna ganga brimhnútar nú
á land og valda spjöllum, en ekki
fyrrum?

Svör við þessum spurningum geta
væntanlega einnig skýrt að verulegu
leyti alvarlegar afleiðingar þessara
breytinga, annars vegar stóraukinn upp-
blástur fjörusands á gróður, sem valdið
hefur jarðvegseyðingu, einkum neðar-
lega í landi Láganúps í Kollsvík (sjá 2.
mynd) og hins vegar þau uggvænlegu
spjöll sem eru að verða á fornminjum
á og í Grundabökkum (3. mynd). Þar er
hin forna og mikla verstöð, Láganúps-
ver, óðum að hverfa í hafið vegna svör-
funar úr bökkunum. Að auki hafa brim-
skaflar ætt á land og brotið skörð í hina
miklu og fornu Garða nokkru sunnar
(4. mynd).
Tilgáta mín er sú að setja megi
þessar breytingar í samhengi við gríðar-
lega fjölgun ígulkersins skollakopps.
Fjölgunin leiddi til þess að þaraskógar
eyddust, sem áður drógu verulega úr
orku brimöldu. Afleiðingarnar eru
annars vegar stóraukinn sandburður
á fjörur með tilheyrandi uppblæstri,
og hins vegar rof sjávarbakka í áður
óþekktum mæli. Líklegt er að með
þessu megi einnig skýra aukinn sjáv-
2. mynd. Kollsvík og nágrenni. Gráa svæðið
við sjóinn er skeljasandur, sumpart uppgró-
inn. Laus sandur í fjörum jókst á síðustu ára-
tugum 20. aldar og sandfok sömuleiðis.
arágang og strandrof víðar um land,
þar á meðal í nærliggjandi fornum ver-
stöðvum, Breiðavíkurveri og Brunnum
í Látravík.
OFFJÖLGUN SKOLLAKOPPS
Á síðari áratugum 20. aldar fór
að bera á því aukna rofi sem að ofan
greinir, einkum í sjávarbökkunum
neðan Grunda. Slíkt rof var reyndar
nánast óþekkt í öllum mínum uppvexti
í Kollsvík þar til eftir 1980. Uppblástur
sands jókst einnig um það leyti, en
það er ef til vill ekki eins góður mæli-
kvarði, bæði vegna þess að inngrip með
áburðargjöf höfðu staðið nokkurn tíma
á undan og svo eru veruleg áraskipti að
því hve mikið fýkur upp af sandi. Þó var
þar greinileg aukning líka, og hefur til
dæmis oftar þurft að moka sandsköflum
frá húsum og görðum eftir 1980 en fyrir.
Svo vill til að á þessum tíma, eða milli
1970 og 1990, stóð blómatímabil grá-
sleppuútgerðar í Rauðasandshreppi.
Grásleppusjómenn – ég var þá þeirra á
meðal – urðu óþyrmilega varir við það
þegar kom fram á níunda áratug síðustu
aldar að víða var að hverfa hinn mikli
þaraskógur sem er hrygningarsvæði grá-
sleppunnar. Á örfáum árum eyðilögðust
grásleppumið við ströndina. Þar sem
áður höfðu verið þéttpökkuð net af grá-
sleppu varð eyðimörk og auðn. Í stað
bústinnar grásleppu kom úr sjó urmull
af grænleitum ígulkerum, og voru net
víða upprúlluð og samanhnýtt af þeim
óþverra. Einnig dauðum þaradræsum og
dauðum svampvöxnum þönglaræflum
ásamt krabba og sæbjúgum sem sólgin
eru í ýlduna. Um sama leyti bárust
fréttir af sama ástandi víðar um land:
Skollakoppi virtist hafa fjölgað óeðli-
lega mikið af einhverjum orsökum og
hann var að éta upp þaraskógana, líkt
og engispretta leggst á akur. Þessu ígul-
kerafári var ekki mikill gaumur gefinn á
þeim tíma, nema hvað menn hörmuðu
horfin grásleppumið og ræddu sín á
milli um orsakir plágunnar.
Hverjar sem orsakir eru fyrir þessari
gríðarlegu fjölgun ígulkeranna þá er
það staðreynd að þegar ég var síðast
á grásleppuveiðum í Útvíkum (Kolls-
vík, Breiðavík og Látravík) og sunnan-
verðum Patreksfirði, árið 1990, höfðu
mikil svæði eyðst af þara, og sú eyðing
var þá enn í gangi (5. mynd). Hröðust
var eyðingin á grunnum sandbotni, til
dæmis undan Urðavelli á Gjögramiðum,
við Selsker utantil við Hænuvík, í Kolls-
vík og undan miðri Breiðavík, en á
öllum þessum miðum var ég með net
ásamt hásetum mínum. Þessi mið öll
urðu ónothæf á 2–3 árum. Þar sem þara-
skógurinn var þéttari, líklega þar sem
minna var af sandi í botninum og skjól-
sælla, virtist ígulkeraplágan ekki ná sér
á strik. Af svæðum sem sluppu má nefna
mið á Hænuvík, bæði undan Klakk og
Bökkum, svæðið undan Helmum, Lát-
urdal, Bænagjótu og Kofuhleinum við
Hænuvíkurhlíðar, frammí í suðurk-
anti Patreksfjarðarflóa, undan Krossa-
dal í Kóp, undan Landamerkjahlein
við Breið og hinn mikli þaragarður
undan Breiðavík sunnanverðri, sunnan
Kumbaravogs.
AFLEIÐINGAR Í KOLLSVÍK
Eftir 1980 urðu þær breytingar í
Kollsvík að sandur barst í mun meira
magni upp í fjörur, en þaradyngjur
minnkuðu þar smám saman, og eru nú
sjaldséðar (6. mynd). Á sama tíma varð
sífellt erfiðara að stunda netaveiði á vík-
inni; netum hætti oftar til að fyllast af
rekþara og skollakoppi í netum fjölgaði
stórum. Sandur í fjöru jókst verulega,
þar sem meira barst upp í hafáttum en
gutlaðist aftur út á milli. Kringum alda-
mótin 2000 varð það æ oftar að brim-
hnútar æddu hátt í fjöru á flæðum. Þeir
brutu niður Bakkana og rufu skörð í
hina fornu Garða. Slíkt hafði ekki skeð
í manna minnum.