Náttúrufræðingurinn - 2018, Síða 38

Náttúrufræðingurinn
38
INNGANGUR
Ágengar framandi lífverur, dýr,
plöntur og örverur, geta ógnað nátt-
úrulegum vistkerfum og valdið fjár-
hagstjóni.1–3 Á Íslandi eru skilgreindar
sjö ágengar framandi tegundir plantna
og dýra.4 Af þeim eru tvær plöntu-
tegundir, alaskalúpína (Lupinus nootka-
tensis) og skógarkerfill (Anthriscus syl-
vaticus). Ljóst þykir að yfirvofandi lofts-
lagsbreytingar hafi mikil áhrif á hvernig
útbreiðsla framandi ágengra tegunda
þróast í framtíðinni. Almennt er talið
að á norðurslóðum og á hálendi Íslands
geti skapast talsverð hætta af framandi
ágengum plöntutegundum með breyttu
loftslagi.5 Talið er að áhrif hlýnunar
hér á landi geti valdið því að skógar-
kerfill auki einnig útbreiðslu sína,
einkum norðaustan- og suðaustanlands.6
Skógarkerfill á náttúruleg heimkynni
víða í Evrópu, Vestur-Asíu og Norðvest-
ur-Afríku.7 Í Evrópu er hann einkum
algengur í Mið-Evrópu og Suður-
Skandinavíu en virðist ekki ná sömu út-
breiðslunni við Miðjarðarhaf.8–10 Á síð-
ustu árum hefur hann aukið útbreiðslu
sína, bæði þar sem hann finnst náttúru-
legur og á svæðum þar sem hann hefur
numið land. Hann telst framandi tegund
í Finnlandi, í Færeyjum, á Grænlandi,
Svalbarða, Jan Mayen og hér á Íslandi.4
Á þessum svæðum er hann þó einungis
skilgreindur ágengur á Svalbarða, Jan
Mayen og Íslandi. Í Norður-Ameríku er
útbreiðsla hans orðin umtalsverð og má
finna hann í Alaska, Austur- og Vestur-
-Kanada og víða um meginland Banda-
ríkjanna. Á suðurhveli jarðar vex hann
nú einnig í Mið- og Suður-Afríku, í Suð-
ur-Georgíu-eyju og á Nýja-Sjálandi.7,8,11
Skógarkerfill hefur dreifst um
heiminn af eigin rammleik sem fræ
en einnig verið fluttur í ný heimkynni
sem skrautjurt og síðan dreifst um
vistkerfið. Vaxtarsvæði hans er helst í
vegköntum, á urðunarstöðum, í skógar-
jöðrum, á náttúruverndarsvæðum og í
túnum7,12,13 og hann virðist þrífast best
í frjósömum og rökum jarðvegi.7 Kerf-
illinn myndar víða þéttar breiður sem
mjög ber á snemmsumars þegar hann
er í blóma.14–16 Þar sem skógarkerfill
nemur land eru megináhrif hans á einn
veg. Mikil breyting verður á gróðurfari,
tegundum fækkar verulega og kerfillinn
verður ríkjandi. Hann hefur yfirburði í
samkeppni við aðrar, oftast lágvaxnari
jurtir um ljós, vatn og næringu.13
Hér á landi á skógarkerfill sér fremur
stutta sögu. Hann var fyrst skráður hér-
lendis árið 1927 og er líklegt að hann
hafi verið fluttur hingað sem skraut-
jurt í garða á fyrsta fjórðungi síðustu
aldar.17 Í seinni heimsstyrjöldinni var
hann orðinn allalgengur í görðum og við
herbúðir í Reykjavík og nágrenni. Hann
breiddist síðan nokkuð hratt út um land
bæði í þéttbýli og sveit.18 Upp úr miðri
síðustu öld var hann orðinn talsvert
útbreiddur og finnst nú í öllum lands-
hlutum, nema helst á suðaustanverðu
landinu (1. mynd).19,20 Útbreiðsluhrað-
ann má sennilega rekja til breyttra
búskaparhátta (minnkandi beitar),
aukinnar frjósemi jarðvegs (vegna
lúpínubreiðna) og loftslagsbreytinga
(hlýnunar).13,19,21–23 Eftir að hann nemur
land á nýjum, oftast óbeittum svæðum,
breiðist hann frekar hratt út og sækir
í lækjargil, skurðruðninga, skjólbelti,
vegkanta og í tún eða engjar sem ekki
eru lengur slegin. Hér á landi eru sam-
félög skógarkerfils það ung að fram-
vinda þeirra er ekki vel þekkt, en ljóst
er að öðrum plöntutegundum fækkar
verulega á flestum þeim stöðum þar
sem kerfillinn nær að mynda samfelldar
breiður.
Ekki liggja fyrir margar rannsóknir
um eyðingu skógarkerfils hérlendis.
Nokkur sveitarfélög hafa gripið til að-
gerða gegn útbreiðslu skógarkerfils
(Akureyrarbær, Stykkishólmsbær, Blá-
skógabyggð o.fl.) en lítið hefur verið birt
um ávinning þeirra aðgerða. Á árunum
2007–2009 lét Akureyrabær vinna skýr-
slu um eyðingu ágengs gróðurs í Hrísey
og var þar lagt til að skógarkerfli yrði
eytt með plöntueitri.24,25 Ekki er vitað
til að þessari aðgerðaáætlun hafi verið
fylgt eftir. Þá hefur Stykkishólmsbæ
tekist að halda útbreiðslu skógarkerfils
í skefjum með endurteknum slætti frá
árinu 2010.26
Erlendar rannsóknir sýna að erfitt
getur reynst að stemma stigu við út-
breiðslu kerfils eftir að hann hefur á
annað borð komið sér fyrir í sverðinum
og myndað samfelldar breiður. Aðgerðir
felast fyrst og fremst í því að hindra fræ-
dreifingu og myndun nýrra hliðarsprota
af brumum efst á rót. Hefðbundnar að-
ferðir, svo sem að stinga upp plöntur og
eyða þeim, virðast helst skila árangri á
svæðum þar sem um stakar plöntur er
að ræða.21 Mikilvægt er að ná upp að
minnsta kosti efstu 4–5 sentimetrunum
af rótinni og gæta verður þess að fylgja
eyðingunni eftir næstu ár og stinga
upp nýjar fræplöntur sem kunna að
skjóta upp kollinum. Plæging og jarð-
vinnsla þykja vinnufrekar og kostnað-
arsamar aðgerðir og árangurinn hefur
ekki staðið undir væntingum.27 Heim-
ildaleit sýnir að þeim aðferðum sem
einkum hefur verið beitt erlendis til
að eyða skógarkerfli úr landi má skipta
í þrennt – eyðingu með beit, slætti
og plöntueitri.21,22,28
Áhrif beitar og sláttar á útbreiðslu
skógarkerfils eru afar misjöfn.22,28 Er-
lendar rannsóknir sýna að sláttur og/
eða beit snemma sumars, fyrir fræ-
þroskun, hindrar frædreifingu, en
getur einnig leitt til þess að hliðar-
sprotum af brumum efst á rót fjölgar
og kynlaus fjölgun verður þar af leið-
andi meiri.12,13,21,29,30 Í tilraun þar sem
sauðfé var beitt á skógarkerfil í gras-
lendi í Norður-Finnlandi reyndust
langtímaáhrif beitarinnar afar lítil.28
Það sama kom fram í umfangsmiklu
rannsóknarverkefni sem Norðmenn
stóðu fyrir á árunum 2010–2013 (Hund-
ekjeksprosjektet) þar sem þeir skoðuðu
ólíkar leiðir til eyðingar skógarkerf-
ils.22 Sauðfjárbeit að vori og hausti dró
úr þéttleika skógarkerfils tímabundið
en náði ekki að útrýma honum af við-
komandi svæðum. Mikilvægt var að
beit hæfist snemma að vori því að þegar
plantan var orðin hávaxin leit sauðféð
ekki við henni. Sláttur, jafnvel endurtek-
inn sláttur, leiddi til þess að útbreiðsla
skógarkerfilsins jókst fremur en að drag-
ast saman á viðkomandi svæði. Sláttur-
inn kom vissulega í veg fyrir að kerfill-
inn myndaði fræ og dreifði sér þannig
inn á ný svæði en rótarskotum hverrar
plöntu fjölgaði umtalsvert, sem skilaði
sér í auknum þéttleika.22 Niðurstöður
annarra rannsókna um áhrif sláttar eru
samhljóma hinum norsku. Sums staðar
virðist endurtekinn sláttur draga veru-
lega úr vexti kerfilsins12 en dæmi eru
einnig um að hann færist í aukana við
slátt.23 Sláttutími og sláttutíðni eru talin
ráða miklu um árangurinn.23,29 Ef slegið
er þrisvar til fjórum sinnum á sumri,
dregur úr mætti kerfilsins, að minnsta
kosti tímabundið.21