Náttúrufræðingurinn - 2018, Blaðsíða 49

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
49
Ritrýnd grein
Sigurður H. Magnússon og Hörður Kristinsson
Gróður í Bláfellshólma,
Koðralækjarhólma og öðrum
beitarfriðuðum hólmum
Beitarfriðaðir hólmar og eyjar í ám og vötnum eru lítil afmörkuð vistkerfi
sem gefa vísbendingu um hvernig gróður landsins hefur þróast án víðtækra
áhrifa mannsins. Í greininni er greint frá nýlegum athugunum á gróðri tveggja
hólma í Árnessýslu, Bláfellshólma í Hvítá og Koðralækjarhólma í Tungufljóti.
Flóra þeirra er síðan borin saman við flóru fjórtán beitarfriðaðra hólma sem
áður höfðu verið rannsakaðir.
Bláfellshólmi og Koðralækjarhólmi eru vel grónir. Í þeim báðum eru birki-
skógarlundir og lítil votlendissvæði en að öðru leyti er gróður þeirra ólíkur.
Í Bláfellshólma er mosaþemba með stinnastör ríkjandi en þar finnast einnig
allstór mólendissvæði og lítt grónar klappir og melar. Stærsti hluti Koðra-
lækjarhólma var árið 2012 vaxinn alaskalúpínu sem ásamt ætihvönn, víði-
tegundum og birki hafði numið land á eyrum við skóginn.
Aðstæður eru misjafnar í hólmunum sextán. Ellefu þeirra eru í stöðuvötnum
en fimm í straumvatni. Þeir eru misstórir (0,06–15,4 ha), liggja mishátt í landi
(70–560 m), þar er ársúrkoma ólík (690–2.300 mm) og yfirborð breytilegt. Í
hólmunum voru alls skráðar 194 tegundir æðplantna. Mikill munur var á fjölda
tegunda eftir hólmum (41–106) en ekki var greinilegt samband á milli stærðar
hólma og fjölda tegunda. Flóra hólmanna er hins vegar tengd hæð þeirra yfir
sjó. Í hólmunum eru allmargar sjaldgæfar tegundir, einkum í þeim sem lágt
liggja. Í tveimur hólmum á láglendi, Viðey í Þjórsá og Koðralækjarhólma, hafa
framandi tegundir numið land á síðustu árum og breytt gróðri þeirra talsvert.
Gera má ráð fyrir að ágengar framandi tegundir ofar á vatnasviði straumvatna
eða í nágrenni stöðuvatna geti í framtíðinni haft veruleg áhrif á gróður beitar-
friðaðra hólma. Í ljósi þess að náttúruverndargildi hólmanna er mikið er brýnt
að kanna gróður í fleiri hólmum og grípa til aðgerða til að vernda gróður þeirra
sem verðmætastir eru.
INNGANGUR
Gróður í beitarfriðuðum hólmum
og eyjum er yfirleitt mjög ólíkur þeim
gróðri sem finnst á beittu landi í ná-
grenni þeirra.1–3 Þetta hefur þótt bera
vitni um mikil áhrif manna á gróður
landsins. Margra alda búfjárbeit og
önnur landnýting hefur gerbreytt gróðri
bæði á hálendi og láglendi. Birkiskógi
var eytt af stórum svæðum, ekki aðeins
var hann beittur, heldur einnig nýttur
til eldiviðar, kolagerðar og bygginga. Þá
var land víða brennt til að bæta beitiland
og greiða fyrir umferð og ræktun.4–6 Í
kjölfarið hófst sums staðar mikið jarð-
vegsrof, sem að hluta má einnig rekja til
kólnandi veðráttu og eldgosa, sem olli
gríðarlegum breytingum í landinu.5–10
Beitarfriðaðir hólmar og eyjar hafa að
öllum líkindum orðið fyrir talsverðum
áhrifum við þessi umskipti, m.a. vegna
breytinga á fræregni, áfoki og sums
staðar vegna minna skjóls þegar skógur
og kjarr eyddist, en þessi beitarfriðuðu
svæði gefa þó hugmynd um hvernig
gróður hefði þróast án þeirra miklu
áhrifa mannsins sem víðast hvar gætir
hér á landi.
Á undanförnum áratugum hefur
gróður á beitarfriðuðum svæðum
verið kannaður allvíða um land. Í
sumum tilvikum til að afla vitneskju
um gróður á lítt snortnu landi1,11,12 en
í öðrum rannsóknum hefur gróður á
beittu landi einnig verið rannsakaður til
samanburðar.2,3,13
Niðurstöður sýna að á þessum gam-
algrónu beitarfriðuðu svæðum er
gróður yfirleitt hávaxnari en á samsvar-
andi landi í grenndinni. Tré og runnar
eru oft ríkjandi og skapa skilyrði fyrir
aðrar tegundir sem annars þrifust þar
ekki. Þar vaxa ýmsar tegundir sem eru
viðkvæmar fyrir beit og eru því sjald-
gæfar á beittu landi. Á beitarfriðuðum
svæðum er því sums staðar að finna
tegundir sem eru sjaldgæfar og hafa
mikið verndargildi.
Ætla má að gróður landsins hafi tekið
miklum breytingum á síðustu árum.14
Víða hefur dregið úr búfjárbeit, land-
græðsla og ræktun af ýmsu tagi hefur
aukist og loftslag hlýnað. Tegundum
hefur fjölgað vegna innflutnings, bæði
af ásetningi og með óbeinum hætti.
Framandi tegundir eru teknar að
breiðast út, einkum á beitarfriðuðum
Náttúrufræðingurinn 88 (1–2), bls. 49–67, 2018