Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.02.2019, Blaðsíða 18

VIÐTAL
18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17.2. 2019
H
ermundur Sigmundsson hefur
ósvikinn áhuga á því sem hann
er að gera. Ekki þarf að sitja
með honum í margar mínútur
til að sannfærast um það.
Hann talar ekki bara með munninum, heldur
líka höndunum og á löngum köflum öllum lík-
amanum. Þegar mest liggur við fer hann
hreinlega á flug. Svífur yfir sviðinu – og hrífur
mann með sér. Ég myndi ekki veðja gegn því
að gestirnir á kaffihúsinu, sem við sitjum á
þetta eftirmiðdegi, hugsi nú öðru fremur um
lestur. Og meiri lestur.
Hermundur er prófessor í sálfræði við
Norska tækni- og vísindaháskólann, NTNU, í
Þrándheimi og við Háskólann í Reykjavík.
Undanfarin þrjátíu ár hefur hann varið mikl-
um tíma í að skoða færniþróun barna. Her-
mundur hefur unnið mikið með samband milli
heila og atferlis og skoðað börn með hreyfi-
þroskavandamál, lesblindu og fleira. Frá
aldamótum hefur hann meðal annars verið í
samstarfi við tvo af færustu vísindamönnum
heims á þessu sviði, John Stein, prófessor við
háskólann í Oxford, og Bandaríkjamanninn
Joel Talcott. Þeir höfðu meðal annars skoðað
hvernig lesblinda tengist sjónskyni og kom-
ust að þeirri niðurstöðu að 2-3% fólks eiga í
erfiðleikum með sjónskynið. Það getur tengst
lesblindu sem stafar af þroskavandamálum.
„Við fórum að skoða hvort þetta gæti líka
tengst hreyfiþroska og studdumst við próf
sem þeir hafa hannað og mælir sjónskyn og
segir til um ákveðna taugafrumustarfsemi.
Niðurstaðan var sú að krakkar með hreyfi-
þroskavandamál væru í meiri erfiðleikum
með sjónskynið en krakkar með lesblindu.
Þeir komust einnig að því að krakkar með
stærðfræðierfiðleika áttu í vanda með sjón-
skynið eins og lesblindir. Hvað segir það okk-
ur? Jú, námsfærni er öll háð þjálfun. Þeir
sem ekki ná almennilegum tökum á þessari
færni eiga að öllum líkindum við einhvers
konar skynvandamál að stríða,“ segir Her-
mundur.
Þroskast það sem þjálfað er
Þetta þýðir, að hans sögn, að það eru lífeðlis-
fræðilegar ástæður fyrir því að ákveðinn hóp-
ur, 2-3% barna, fær lesblindu eða glímir við
lestrarörðugleika.
Í framhaldi af þessu fór Hermundur að velta
fyrir sér hvernig börn læra út frá tilgátunni
„þroskast það sem þjálfað er“. „Eitt af því sem
ég skoðaði er hvernig heilinn þróar færni út
frá þjálfun og hvernig heilafrumur styrkjast í
verkinu sem þú ert að fást við á hverjum tíma.
Í framhaldi af því hef ég svo verið að velta fyr-
ir mér hvernig þessi færniþróun tengist tauga-
vísindum.“
Hann segir engar vísbendingar um að erfða-
fræðin hafi neitt með lestrarhæfni fólks að
gera. „Þróun er nám, reynsla, vöxtur og þroski
og við höfum notast við virtustu kenninguna á
þessu sviði, kenningu Gottliebs um samspil
gena, taugakerfis, aðferða og umhverfis. Út
frá því tölum við um lestrar- og málþróun en
ekki lestrarþroska enda er hann hluti af þró-
uninni.“
Í þessu samhengi segir Hermundur hæpið
að fullyrða að strákar í yngstu bekkjum
grunnskóla eigi minni möguleika á því að þróa
lestrarfærni en stelpur; á hinn bóginn megi
segja að þeir æfi sig minna og hafi minni
áhuga. Þess vegna vegnar þeim ekki eins vel
og stelpunum.
Hann segir sláandi að munurinn á stelpum og
strákum sé sá sami eftir fyrsta bekk í skóla.
Báðum kynjum fari fram en bilið sé það sama.
„Þegar þau byrja í skólanum kunna 11%
krakka að lesa en sjö af hverjum tíu eru stelpur.
Eftir fyrsta árið kunna 27% ekki ennþá að lesa
og sjö af hverjum tíu eru strákar. Þetta rennir
stoðum undir þær kenningar að stelpurnar hafi
meiri áhuga og æfi sig þess vegna meira.“
Stúlkur babla meira
Margt hefur verið skoðað í þessu sambandi,
meðal annars benda rannsóknir til þess að tíu
mánaða gamlar stúlkur babli meira en jafn-
aldrar þeirra af hinu kyninu. „Það er sennilega
genatengt, hugsum við í fyrstu, en þegar við
skoðum fleiri rannsóknir kemur í ljós að full-
orðnir tala meira við stelpur frá fæðingu en
stráka. Þetta getur klárlega haft áhrif. Við
segjum eitthvað, barnið bablar til baka og
komin eru á samskipti.“
– Er einhver skýring á því að við tölum
meira við stelpur en stráka?
„Nei. Engin skýring, svo ég þekki.“
Æfingin skapar meistarann. Það á við um
lestur eins og annað í þessu lífi. „Þess vegna
þarf að auka áhugann, með öllum tiltækum
ráðum. Til að verða eins góðir og Ólafur Stef-
ánsson í handbolta eða Gylfi Þór Sigurðsson í
fótbolta þurfa krakkar að æfa sig. Sama máli
gegnir um lesturinn.“
Hann segir verkefnið margslungið enda hafi
ýmsir þættir áhrif; rannsóknir bendi til dæmis
til þess að strákar séu viðkvæmari fyrir erfið-
leikum í nærumhverfinu en stelpur sem geti
haft áhrif á námsgetuna.
Hermundur fékk mikinn áhuga á þessu fyrir
um fimmtán árum og hefur síðan verið að
skoða hvað veldur þessum mun á lestraráhuga
stráka og stelpna, meðal annars í samstarfi við
John Stein, Joel Talcott og Norðmanninn
Finn-Egil Tønnesen. „Við höfum farið í marga
skóla og talað við fjölmarga kennara sem hafa
náð frábærum árangri í sínu starfi. Má þar
nefna Herdísi Egilsdóttur hér heima og Sissel
Skolvik í Noregi sem náð hafa framúrskarandi
árangri.“
Bækur við hæfi
Hermundur segir málið hverfast um aðferða-
fræði og að börnin fái bækur við sitt hæfi.
„Langt er síðan Norðmenn og Svíar áttuðu sig
á þessu og fyrir vikið er gríðarlega mikið til af
bókum fyrir yngstu hópana og allir eiga að geta
fundið efni við sitt hæfi. Það er algjört lykil-
atriði. Við erum að tala um ellefu lestrarstig og
tuttugu bækur á hverju stigi, bæði fyrir stelpur
og stráka. Það er svo hlutverk kennarans að
finna út úr því hvaða bók hver nemandi á að
lesa. Og ekki er nóg að nemandinn lesi bókina
einu sinni; hann þarf að lesa hana þrisvar til
fjórum sinnum og fær ekki nýja bók fyrr en
kennarinn er búinn að prófa hann og ganga úr
skugga um að hann kunni skil á efninu. Þá fær-
ist nemandinn yfir á næsta stig.“
Illu heilli segir Hermundur bækur af þessu
tagi vanta á Íslandi. Úrvalið sé mun minna og
það komi eðli málsins samkvæmt niður á
kennslunni og árangrinum. „Ég átta mig ekki
á ástæðunni enda eru hæg heimatökin að þýða
efnið úr sænsku eða norsku. En af einhverjum
ástæðum hefur það ekki verið gert.“
Hermundur segir mikilvægt að nota bók-
stafa- og hljóðakennslu fyrir byrjendur, þang-
að til lestrarkóðinn hefur verið leystur, ef svo
má segja. „Breaking the reading code,“ heitir
það á ensku. „Fyrir nokkrum árum kynntist
ég norskri konu, Grete Oftedal, sem hefur
unnið við kennslu í 45 ár, og hún fullyrti við
mig að börn þyrftu að kunna sautján til nítján
bókstafi af 28 til að leysa lestrarkóðann. Eftir
að þeir ná þeim áfanga situr þekkingin eftir.
Upp frá því búa börn að færni til að tengja
stafina saman og vinna úr þeim. Verða læs.
Fræðimönnum og kennurum ber saman um
þetta; ekki er hægt að hoppa yfir þetta stig.
Þess vegna verð ég svolítið svekktur þegar ég
sé að íslensku skólarnir séu ekki allir að nota
hljóðaðferð í kennslu byrjenda.“
Hvar eru fræðimennirnir?
Hann kveðst hafa bent á þetta fyrir rúmum
áratug; að ekki væru allir íslenskir skólar að
nota alþjóðlega viðurkenndar aðferðir. „Um
leið og barn lærir stafina og brýtur lestrarkóð-
ann kemur áhuginn. Þessu hef ég barist fyrir.“
– Af hverju hlusta menn ekki á þetta?
„Ég átta mig ekki á því. Það er eins og það
sé ákveðin þöggun í gangi í þjóðfélaginu. Og
hvar eru umræður fræðimanna á sviði mennta-
vísinda? Ég sakna fræðilegrar umræðu um
þessi mál. Hvers vegna veltum við ekki öllu
upp á borðið og skoðum af yfirvegun hvað við
erum að gera og hvers vegna. Af hverju fylgj-
um við ekki því sem fremstu fræðimenn á al-
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Kveikjum neistann!
Dr. Hermundur Sigmundsson prófessor hvetur til samstillts átaks á sviði lestrar í íslenska
skólakerfinu, þar sem áhersla sé á færni og skilning en ekki hraða. Hraði eigi heima í
frjálsum íþróttum en ekki lestri. Þá sé brýnt að kveikja neistann hjá börnunum með lesefni
við þeirra hæfi, ekki síst strákunum þar sem áhuginn mælist minni.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
„Til að verða eins góðir og Ólafur Stefánsson í
handbolta eða Gylfi Þór Sigurðsson í fótbolta
þurfa krakkar að æfa sig. Sama máli gegnir um
lesturinn,“ segir Hermundur Sigmundsson.