Morgunblaðið - 18.02.2019, Side 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 18. FEBRÚAR 2019
Gaman Eitt af því sem snjórinn færir börnunum er gleðin við að leika sér
úti. Þessi naut sín aldeilis vel við að bruna á sleðanum sínum niður brekku.
Eggert
Stjórn Rannsókna-
sjóðs Rannís hefur ný-
lega lokið úthlutun
sinni til nýrra rann-
sóknaverkefna fyrir ár-
ið 2019. Alls bárust til
sjóðsins 359 umsóknir
og hlutu einvörðungu
17% þeirra styrkveit-
ingu. Það vekur athygli
og verulegar áhyggjur
hversu rýr hlutur heil-
brigðisvísinda var að þessu sinni. Er
það sérstaklega athyglisvert þegar
ljóst er að meginþungi vísindagreina
sem birtar eru í viðurkenndum er-
lendum og innlendum vísinda-
tímaritum á rætur sínar að rekja til
rannsókna í heilbrigðisvísindum.
Niðurstaða úthlutunarinnar fyrir
heilbrigðisvísindi var eftirfarandi:
Öndvegisstyrkir – ekkert verkefni
styrkt (0/3); verkefnastyrkir (6/31);
rannsóknastöðustyrkir (1/12); dokt-
orsnemastyrkir (4/15). Niðurstaðan
var verulegt áfall fyrir fjölmarga um-
sækjendur sem ekki hlutu styrki að
þessu sinni. Rekstrarstaða margra
öflugra rannsóknarhópa er komin að
fótum fram og aukin hætta er á því
að við missum okkar efnilegasta
unga vísindafólk úr
landi.
Undirritaður, ásamt
fjölmörgum öðrum,
hefur á undanförnum
mánuðum bent á þá al-
varlegu stöðu sem
vísindastarf Landspít-
ala er komið í. Land-
spítala er ætlað veiga-
mikið hlutverk sem
miðstöð kennslu og
rannsókna í heilbrigð-
isvísindum og starfar í
náinni samvinnu við
aðrar háskólastofnanir landsins. Ný-
afstaðin úthlutun úr Rannsóknasjóði
Rannís endurspeglar glögglega þá
alvarlegu stöðu sem heilbrigðisvís-
indi eru komin í hér á landi. Það er
með öllu óásættanlegt að einungis 13
verkefni hafi hlotið styrk úr sjóðnum
að þessu sinni, á sama tíma og mála-
flokkurinn stendur á brauðfótum
vegna aðstöðuleysis og fjárskorts.
Það sem veldur hvað mestum
áhyggjum er að af þeim fáu verk-
efnum sem hlutu styrk má í besta
falli rekja fimm til starfsmanna
Landspítala og af þeim er einungis
einn vísindamaður Landspítala sem
hlaut styrk sem aðalumsækjandi.
Undirritaður hefur ítrekað bent á
að meginforsenda hagsældar sjálf-
stæðra þjóða sé öflugt vísinda- og ný-
sköpunarstarf. Undir þetta hafa fjöl-
margir tekið, m.a. núverandi
ráðamenn þjóðarinnar.
Nú verður að hrinda af stað stór-
átaki til endurreisnar stöðu heil-
brigðisvísinda hér á landi. Það er
margsannað að lykill að öruggri heil-
brigðisþjónustu er styrkar stoðir
grunnvísindastarfs. Forstjóra Land-
spítalans er ljós þessi mikilvæga
staðreynd og hefur undanfarna mán-
uði unnið hörðum höndum að því að
finna lausnir til úrbóta. Margt hefur
þokast í rétta átt en eftir stendur hin
grátlega staðreynd að framlög til vís-
indarannsókna eru minna en 1% af
veltu spítalans, meðan það er a.m.k.
6-8% meðal sambærilegra háskóla-
sjúkrahúsa í öðrum ríkjum Norður-
landanna.
Við höfum áður bent á að árið 2014
var gerð áætlun um 2,8 milljarða
aukningu í samkeppnissjóði Rann-
sókna- og tækniþróunarsjóðs Rann-
ís. Þá námu framlög til þeirra um 2,2
milljörðum. Áætlunin hljóðaði upp á
að árið 2016 yrðu heildarframlög
komin í 4 milljarða, sem myndi leiða
til þess að hægt yrði að fjármagna
allt að 200 stöður doktorsnema árið
2016! Var þetta sérstaklega hugsað
til að styrkja nýsköpun innan at-
vinnulífsins auk þess að efla þróun og
rannsóknir á komandi árum. Stór-
auka átti fjárveitingar til vísinda og
nýsköpunar þannig að árið 2016
myndu þær ná 3,0% af vergri lands-
framleiðslu (VLF). Staðreyndin er sú
að núna voru einungis 15 nýjar stöð-
ur doktorsnema fjármagnaðar af
stærsta vísindasjóði landsins!
Það er því orðið löngu tímabært að
komið verði á fót sjálfstæðum Heil-
brigðisvísindasjóði sem tileinkaður
verði vísindarannsóknum á heilbrigð-
issviði. Jafnframt að tryggja þeim
sem stunda heilbrigðisvísindarann-
sóknir eðlilega aðstöðu og tíma til að
stunda rannsóknir ásamt klínískum
störfum. Til þess að þessi markmið
náist þurfa verulegar skipulags-
breytingar að eiga sér stað innan
heilbrigðistofnana sem ætlað er að
sinna kennslu- og vísindahlutverki.
Því verður að auka það fjármagn sem
er sérstaklega ætlað til heilbrigðis-
vísindarannsókna, bæði með stofnun
Heilbrigðisvísindasjóðs auk þess að
hlúa betur að heilbrigðisvísindum
innan núverandi sjóðakerfis.
Við Íslendingar eigum öflugt og
harðsnúið lið vísindafólks sem hefur
náð undraverðum árangri við kröpp
kjör og aðstæður en nú er botninum
náð. Við verðum að snúa þessari
óheillaþróun við og koma í veg fyrir
fyrirsjáanlegan vitsmunaflótta með
ófyrirséðum afleiðingum fyrir ís-
lenskt heilbrigðiskerfi. Þróttmikið
öflugt vísinda- og rannsóknastarf er
ein af lykilforsendum þess að skapa
eftirsóknarvert starfsumhverfi fyrir
heilbrigðisstarfsfólk, sem ríður á í
núverandi mönnunarvanda þessara
stofnana. Stofnun sérstaks Heil-
brigðisvísindasjóðs er í raun ein af
grundvallarforsendum þess að hægt
yrði að snúa þessari þróun við og
byggt yrði upp öflugt heilbrigðiskerfi
hér á landi sem stæðist samanburð
við það sem best gerist erlendis.
Vonandi ber okkur gæfa til þess að
hlúa betur að þeim frjóa jarðvegi sem
býr meðal núverandi og verðandi vís-
indamanna hér á landi almenningi til
heilla.
Eftir Björn Rúnar
Lúðvíksson » Öflugt vísindastarf
er forsenda hag-
sældar og öruggrar heil-
brigðisþjónustu. Graf-
alvarleg núverandi
staða kallar á stofnun
Heilbrigðisvísindasjóðs.
Björn Rúnar Lúðvíksson
Höfundur er formaður
prófessoraráðs Landspítala.
Heilbrigðisvísindi – almenningi til heilla
Skýrar vísbendingar
eru um skyndilega
vakningu meðal skóla-
æsku í mörgum Evr-
ópulöndum og víðar
vegna loftslagsbreyt-
inga af mannavöldum
sem kemur í hlut þeirra
og komandi kynslóða að
glíma við. Kveikjan að
þessu verður rakin til
sænsku stúlkunnar
Greta Thunberg, sem var 15 ára þeg-
ar hún sl. sumar hóf langa mótmæla-
stöðu utan við þinghúsið í Stokkhólmi
til að vekja athygli á þessu máli mála,
aðgerðaleysi stjórnmálamanna og
þögn fjölmiðla um raunverulega
stöðu og horfur. Eins og fyrir tilviljun
rauf hún þagnarmúrinn og hefur síð-
an vakið heimsathygli með ræðu sinni
á COP-24 í Katowice 3. desember sl.
og aftur í Davos í síðasta mánuði.
Framganga hennar hefur nú leitt til
alþjóðlegrar hreyfingar meðal ungs
fólks sem tekur sér frí frá skólagöngu
einn dag í viku hverri til að krefjast
aðgerða í loftslagsmálum og á tengd-
um sviðum umhverfismála. Í Þýska-
landi náði þessi hreyfing fyrir mánuði
til 120 borga og yfir 30 þúsund ung-
menni höfðu þá tekið þátt í kröfu-
göngum, sem efnt er til á föstudög-
um. Síðan hefur boðskapurinn breiðst
út til Bretlands þar sem þúsundir
námsmanna hafa þyrpst út á götur og
krafist aðgerða strax. Nú hefur föstu-
dagurinn 15. mars nk. verið valinn
fyrir sameinandi átak og til að vekja
athygli á kröfunni um að hefjast verði
handa strax fyrir alvöru gegn losun
gróðurhúslofts og afleiddum breyt-
ingum á umhverfi okkar. Þessi tíma-
bæra krafa og öflugur stuðningur
æskufólks við hana er ávöxtur net-
samskipta sem ungt fólk tekur öðrum
fremur þátt í.
Aðeins áratugur enn til stefnu
Samkvæmt Parísarsamkomulag-
inu á árið 2030 að vera viðmiðun fyrir
þjóðir heims sem þá eiga að hafa náð
tökum á aukningu í losun þannig að
meðalhiti á jörðinni fari ekki yfir
1,5°C fyrir miðja öldina og framvegis.
Aðeins áratugur er þannig til stefnu
og hann verður að nota til markvissra
ákvarðana eigi ekki allt að fara á
versta veg. Enn er allt í óvissu um
hversu til tekst, og á síðasta ári
mældist meðalhiti
hærri en nokkru sinni
fyrr. Nýlegir útreikn-
ingar bresku veðurstof-
unnar (MetOffice)
benda til að á næstu 5
árum kunni meðalhiti
eitthvert þessara ára að
ná umræddum 1,5-
gráðu mörkum og eyk-
ur það ekki bjartsýni á
framhaldið. Greta
Thunberg og baráttu-
félagar hennar benda
réttilega á að enn sjáist
fá ef nokkur merki um þær róttæku
ákvarðanir sem taka verður eigi um-
rædd markmið að nást. Þeim verði að
fylgja gerbreyttur lífsstíll með rót-
tækri lækkun á kolefnisspori, fyrst af
öllu hjá iðnvæddum ríkjum, samhliða
jöfnuði lífskjara á heimsvísu. Þau
gagnrýna harðlega vettlingatök
stjórnmálamanna og hversu fjöl-
miðlar þegja þunnu hljóði um alvöru
málsins og veita því lítið rúm. Ferða-
iðnaðurinn með ómældri losun gróð-
urhúsalofts frá flugvélum og
skemmtiferðum og vöruflutningum
loftsleiðis heimshorna milli er oft
nefndur sem dæmi um sólund sem
heyra verði sem fyrst sögunni til, eins
og einnig skefjalaus notkun einkabíls-
ins. Hergagnaiðnaður og stríðsátök
kóróna síðan feigðarflanið.
Fyrir norðurslóðir
er mikið í húfi
Fyrir almenning hér sem annars
staðar er erfitt að gera sér grein fyrir
þeim flóknu og margþættu afleiðing-
um sem hlýnun lofts og sjávar muni
hafa á okkar umhverfi og afkomu. Við
þekkjum vel til kuldabola af langri
sögu og eigin reynslu. Því finnst
mörgum jákvætt að hann hefur þegar
gefið nokkuð eftir og að frekari hlýn-
un sé í vændum. Í Morgunblaðinu
hafa ýmsir sérfróðir, konur og karlar,
vikið að loftslagsbreytingum í við-
tölum og nýlegum blaðagreinum. Af-
ar fróðlegt viðtal við Trausta Jónsson
veðurfræðing gaf af sér forsíðuupp-
slátt (Mbl. 3. febrúar sl), enda mælir
hann af víðtækri þekkingu og yfirsýn.
Hann bendir réttilega á að margt
óvænt geti fylgt hækkuðum meðal-
hita á okkar slóðum. Þannig geti
slæm kuldaköst komið í mjög hlýju
veðurfari, eins og nýleg dæmi eru um
frá meginlandi Evrópu. Ábending
hans um að mikilvægt sé að trygg-
ingasamfélagið sé tilbúið að taka á
móti þeim breytingum sem verða í
tengslum við hlýnun og bendir sér-
staklega á hættuna af gróðureldum í
því samhengi. Við það má bæta áhrif-
um af hækkun sjávarborðs, einkum á
vestanverðu landinu, að ekki sé talað
um horfurnar ef Grænlandsjökull
lætur undan síga. – Viðtal við Hrönn
Egilsdóttur sjávarvistfræðing (Mbl.
8. febrúar sl.) um áhrif hlýnunar á
fiskistofna var einnig mjög athyglis-
vert um brýnt umhugsunarefni. Þar
segir hún m.a.: „Við hreinlega vitum
það ekki hvort þorskurinn geti eða
geti ekki þraukað ef sjórinn hlýnar og
súrnar á sama tíma“. Eina lausnin sé
að reyna að stemma stigu við losun
koltvísýrings, en súrnun sjávar er
einkum rakin til þess að um fjórð-
ungur útblásturs frá samgöngum og
iðnaði blandist yfirborði sjávar. Hér
er því mikið í húfi og rannsóknir í
engu samræmi við áhættuna og
breyttar aðstæður.
Reynir á þolrif íslensks
æskufólks á mörgum sviðum
Æskufólk hérlendis veitir því ef-
laust athygli sem er að gerast handan
Atlantsála vegna loftslagsmála, enda
síst minna í húfi hér en annars staðar.
Þrátt fyrir ríkulegar endurnýjan-
legar orkulindir er kolefnisfótspor Ís-
lands, ekki síst vegna stóriðju, með
því hæsta sem gerist og því mikið
verk að vinna. Íslendingar eiga flest-
um þjóðum meira undir náttúru-
legum auðlindum og því er hófleg
nýting þeirra og verndun lykilatriði
fyrir framtíðarafkomu. Í því sam-
hengi skiptir mestu að Ísland sem
fullvalda ríki haldi óskertum yfirráð-
um sínum yfir auðlindum lands og
hafs innan efnahagslögsögunnar.
Annað nærtækt atriði er verndun ís-
lenskrar tungu og menningararfs
sem henni tengist og einnig það brot-
hætta fjöregg er í höndum þeirra sem
nú eru ungir að árum.
Eftir Hjörleif
Guttormsson »Æskufólk víða um
heim hefur valið
föstudaginn 15. mars
fyrir sameinandi átak
og kröfu um skjótar
aðgerðir gegn
loftslagsháskanum.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Loftslagsháskinn, uppreisn
æskufólks og íslensk viðhorf