Morgunblaðið - 25.04.2019, Blaðsíða 60

60 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. APRÍL 2019
TISSOTWATCHES .COM
TISSOT, INNOVATORS BY TRADITION
#ThisIsYourTime
TISSOT heritage visodate
INSPIRED BY THE TISSOT VISODATE
COLLECTION FROM 1950.
SKARTGRIPIR&ÚR
SÍÐAN 1923
Bankastræti 12 | Sími 551 4007 | skartgripirogur.is
Í greininni „Eiríkur Hansson er
ævisaga þín …“ fjallar Dagný
Kristjánsdóttir um skáldið og rit-
höfundinn Jóhann Magnús Bjarna-
son (1866–1945) sem fæddist í
Norður-Múlasýslu en fluttist með
foreldrum sínum til Nýja-
Skotlands, Nova Scotia, árið 1875
og bjó vestan hafs upp frá því. Hér
eru birt brot úr grein Dagnýjar.
Tilvísunum er sleppt.
Innflytjendabarn
Jóhann Magnús Bjarnason hóf
barnakennslu í Árnesi við Winni-
pegvatn árið 1889 og kenndi börn-
um í Íslend-
ingabyggðum
vestanhafs til
ársins 1922 með
nokkrum hléum
vegna veikinda.
Meðan hann
kenndi íslenskum
börnum var hann
ráðinn af skóla-
nefndum Íslend-
ingabyggðanna. Kennslan var fjarri
því að vera auðveld. Jóhannes Páll
Pálsson var nemandi Jóhanns
Magnúsar og lýsir veruleika hans
sem kennara í Geysisbyggð. Hann
segir að í allri nýlendunni hafi varla
verið fjórir enskumælandi Íslend-
ingar svo að það hafi komið í hlut
Jóhanns Magnúsar árum saman að
þýða, skrifa bréf og túlka, gera
samninga og vera aðstoðarmaður
friðdómara – auk kennslunnar [...]
Hann þótti mjög góður við börnin
og mörg þeirra héldu tryggð við
hann alla ævi, skírðu börn sín í höf-
uðið á honum og gáfu þeim Guð-
rúnu smágjafir af litlum efnum sín-
um á meðan þau bæði lifðu eins og
fram kemur til dæmis í dagbókum
hans.
Jóhann Magnús Bjarnason
þekkti líf þessara innflytjendabarna
af eigin reynslu. Í bestu, og trúlega
raunsæjustu bók hans, Eiríki Hans-
syni, sem kom út í þremur þáttum
1899–1903, er sögð sagan af dreng
sem flyst sjö ára gamall með afa
sínum og ömmu til Nýja Skotlands.
[...] Birna Bjarnadóttir leiðir rök að
því í formála sínum að The Young
Icelander, enskri þýðingu Eiríks
Hanssonar, að Jóhann Magnús hafi
verið fyrstur íslenskra höfunda til
að tengja ævintýrið og blákaldan
veruleikann með því að nota sjón-
arhorn barnsins. Kenningar Birnu
og Guðrúnar Bjarkar gætu komið
saman í eftirlætishöfundi Eiríks
Hanssonar, Jónasi Hallgrímssyni,
þar sem myrkur lífsháski þjóðtrú-
arinnar annars vegar og birtan og
næmið sem barnssálin býr yfir hins
vegar takast á alla söguna (Birna
Bjarnadóttir 2009, 18).
[...] Í augum íslenskra lesenda
var Eiríkur Hansson ævintýrasaga
og með miklum ólíkindum en þegar
annað bindið var komið út skrifar
Stephan G. Stephansson í bréfi til
Jóhanns Magnúsar 22. desember
1902: „„Eiríkur Hansson“ er æfi-
saga þín sjálfs, svo langt sem komið
er, ekki svo að skilja, að hver sögu-
viðburður hafi komið endilega
svona fram við þig, en þú hefðir alls
staðar breytt og hugsað nærri eins
og hann“ (Stephan G. Stephansson
1938–1939, 115). Þessi tilhneiging
lesenda til að samsama höfund við
aðalpersónu átti eftir að valda Jó-
hanni Magnúsi nokkrum óþæg-
indum þó að sagan af Eiríki Hans-
syni byggðist vissulega á hans eigin
reynslu [...] Vilji lesenda til að
heimfæra söguna af Eiríki Hans-
syni upp á höfundinn varð honum
þungbær þegar ritdómar byrjuðu
að koma því að íslenskir gagnrýn-
endur tóku hvorki Eiríki Hanssyni
né höfundi hans sérlega vel til að
byrja með. Þorsteinn Erlingsson
sýnir í ritdómi sínum í Bjarka að
hann slær höfundinum Jóhanni
Magnúsi og aðalpersónunni Eiríki
Hanssyni saman þegar hann talar
um að málið á bókinni sé gott mið-
að við að höfundur hafi flutt utan
sjö ára gamall „og því erviðara,
sem hann verður að þýða öll sam-
tölin úr ensku, eftir að kemur vest-
ur yfir hafið“ (Þorsteinn Erlingsson
1899, 158).
Einar Hjörleifsson Kvaran skrif-
ar í Norðurland og fer hörðum orð-
um um málfar Jóhanns Magnúsar.
Hann talar um vanþekkingu hans á
íslenskri menningu, að hann kunni
illa íslensku enda alinn upp í öðru
landi (Einar Hjörleifsson Kvaran
1902, 2). Friðrik Bergmann skrifar
í tímaritið Aldamót vestanhafs og
talar um óþolandi málalengingar og
endurtekningastíl (Friðrik Berg-
mann 1902, 165–168). Friðrik endar
langan, harðorðan ritdóm sinn á því
að vesturíslensku höfundarnir verði
að sýna að þeir hafi afburðavald yf-
ir tungunni svo að þeir geti sannað
að þeir hafi engu tapað „en eitthvað
grætt“ á því að yfirgefa landið sitt.
Árni Pálsson tók þó dýpst allra í
árinni í Eimreiðinni og úthúðaði
öðru bindinu um Eirík Hansson
fyrir að segja ómerkilega sögu,
hafa engar frambærilegar mann-
eða náttúrulýsingar, hvorki stíl né
skáldlegt orðfæri, vera tilfinnings-
amt og margmált raus (Árni Páls-
son 1904, 232–234). Árni spyr að
lokum: „hvar er þá skáldskapurinn
annarstaðar en á titilblaðinu?“
Það er alveg ljóst að gagnrýn-
endum finnst sagan af Eiríki Hans-
syni vera framandleg og óíslensk.
Vesturíslenski skörungurinn Mar-
grét J. Benedictsson hittir naglann
á höfuðið þegar hún segir í tímariti
sínu Freyju í Winnipeg að það
megi merkilegt heita að Íslend-
ingar skuli ekki vilja heyra sagt frá
baráttu fátækra íslenskra barna og
unglinga við að lifa af í nýju landi
(1904–1905, 95). Það var von Mar-
grét spyrði því að ljóst var að ís-
lenskir gagnrýnendur vildu ekki
heyra þessa sögu.
Eins og fram er komið var það
ekki síður framsetning og form
sögunnar en innihald sem gagnrýn-
endur vildu hvorki sjá né heyra.
Það var nýstárlegt, framandlegt.
Bergljót S. Kristjánsdóttir leiðir
rök að því að Jóhann Magnús hafi
verið róttækur endurnýjandi sögu-
formsins og fyrsti sakamálasögu-
höfundur á íslensku. Hún skoðar
söguna „Ungfrú Harrington og ég“
í ljósi hugrænna fræða og sýnir
hvernig Jóhann Magnús nýtir sér
frestun vantrúarinnar (e. suspense
of disbelief) af mikilli útsjónarsemi
og stýrir lesendum sínum með því
að tefla saman frásagnaraðferðum
sem kalli fram líkamleg viðbrögð
lesandans og hrífi hann og stjórni
geðhrifum hans með hraðabreyt-
ingum og melódramatík sem aldrei
höfðu áður sést í íslenskum bók-
menntum enda ekki þaðan komin
(Bergljót S. Kristjánsdóttir 2013,
109–116). Allt þetta gildir um sög-
una af Eiríki Hanssyni líka.
Það var ekki nema von að „sann-
ir Íslendingar“ kveinkuðu sér yfir
Eiríki Hanssyni. Og skilaboðin til
Jóhanns Magnúsar voru alveg skýr,
hann skyldi hvorki kalla sig skáld
né Íslending. Hann tók þetta
óhemjulega nærri sér eins og lesa
má af bréfum hans til Stephans G.
Stephanssonar.
[...] Í dagbókum Jóhanns Magn-
úsar má sjá hvernig hann les jöfn-
um höndum enskar bókmenntir og
íslenskar og hvernig bresk-
kanadísk bókmenntahefð eignast
stöðugt meiri ítök í honum. Hin
dýrmætu bréfaskipti þeirra Steph-
ans G. Stephanssonar snúast á
löngum köflum um það sem þeir
hafa lesið og þýtt af nýjum bók-
menntum. Þegar frá líður les Jó-
hann Magnús yfir eða þýðir verk
vina sinna sem vilja birta verk sín á
ensku og getur þess sérstaklega ef
fólk af íslenskum uppruna talar
mjög góða ensku.
Ást hans á íslenskri tungu var
fölskvalaus og einkum og sér í lagi
taldi hann íslenskuna útvalið skáld-
skaparmál, eins og sjá má í bréfum
hans til Stephans G. Stepanssonar.
Þýðingar milli íslensku og ensku
eru umræðuefni sem rennur eins
og rauður þráður gegnum bréf
hans og dagbækur. [...]
Eiríkur
Hansson er
ævisaga þín ...
Sigurtunga heitir safn greina sem Háskóla-
útgáfan gefur út, en greinarnar, sem eru eftir
tuttugu höfunda, tengjast nýjum rannsóknum
á máli og menningarlegri sjálfsmynd fólks af ís-
lenskum uppruna í Vesturheimi og fjalla um sögu
og bókmenntir vesturfaranna og þróun þeirrar
íslensku sem hefur verið töluð vestra. Birna
Arnbjörnsdóttir, Höskuldur Þráinsson og Úlfar
Bragason ritstýra bókinni.
Ljósmynd/Úr safni Nelsons Gerrard: Eyrarbakki Icelandic Heritage Centre Photo Archive
Barngóður Jóhann Magnús Bjarnason ásamt nemendum sínum í Geysisskóla í Geysisbyggð í Manitoba.