Morgunblaðið - 01.08.2019, Blaðsíða 40

40 MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 1. ÁGÚST 2019
Grein Arnar Þórs
Jónssonar héraðsdóm-
ara um fyrirhugaða
innleiðingu þriðja
orkupakka Evrópu-
sambandsins birtist í
Mbl. 27.7. 2019. Þar
setur hann sig upp á
móti málinu, sem nú er
til meðferðar hjá lög-
gjafarvaldinu.
Arnar Þór tekur
fram að hann sé hér-
aðsdómari, til að gera frásögn sína
trúverðugri, að því er ætla verður. Ég
er ekki á móti því að menn tjái sig al-
mennt um hin ýmsu mál í þjóðfélag-
inu, t.d. á síðum Mbl., en þarf ekki
dómari að gæta sín á því að verða
ekki talinn vanhæfur til dómara-
starfa, ef á reyndi í málinu eða í sam-
bærilegu álitaefni? Í skrifum sínum
hefur dómarinn dregið fram pólitíska
afstöðu sína í málinu og leggur síðan
út af því með mati á óæskilegum af-
leiðingum af innleiðingu þriðja orku-
pakkans á Íslandi.
Dómarinn vitnar eingöngu í laga-
leg rök sín til stuðnings afstöðu til
málefnisins.
Af þeirri ástæðu þykir mér ekki úr
vegi að fara aðeins yfir hin tæknilegu
rök, sem mér þykir hafa skort á í um-
ræðunni.
Raforka
Raforkuiðnaðurinn er sértækt og
flókið fyrirbæri. Nokkrir erlendir ein-
staklingar hafa skarað fram úr á þessu
sviði og má þar til nefna Faraday,
Maxwell, Edison og Tesla. Á öxlum
þessara einstaklinga stöndum við nú.
Vöxtur í notkun raforku í nútíma-
samfélögum hefur verið órofa alveg
fram á okkar daga og er ekkert lát
þar á. Raforkan er orðin svo ómiss-
andi að ef hún bregst þá bókstaflega
hrynur samfélagið.
Íslendingar hafa tekið hinni er-
lendu þróun opnum örmum, byggt
virkjanir og aðra innviði til að gefa
öllum möguleika á að tengjast nú-
tímaheimi raforkunnar. Við höfum
verið svo lánsöm að landkostir bjóða
upp á að vinna raforku úr endurnýj-
anlegum náttúruauðlindum, stöðu-
orku fallvatna og jarðvarmaorku.
Raforka á Íslandi
Nánast allt í tækni okkar og skipu-
lagi raforkuiðnaðar hef-
ur frá upphafi verið og
er ennþá innflutt. Þeir
rafmagnsverkfræðingar
sem ég þekki hafa lært
erlendis, en menntun í
rafmagnsverkfræði í há-
skólum hérlendis hefur
staðið á brauðfótum um
langt árabil. Hönnun og
vinna hér á landi við raf-
búnað og lagnir styðst
við fyrirmæli og reglur
að utan. Rannsókn-
arstofnanir í raf-
orkufræðum fyrirfinnast ekki hér á
landi, en það er nóg til af þeim í ríkj-
um Evrópusambandsins.
Nú vill dómarinn að við tökum upp
nýja starfshætti og ritar: „Vilji menn
bjóða sig fram til starfa á löggjaf-
arþingi þá ber þeim að axla ábyrgð á
því að semja lagatexta. Slíkt hefur
óhjákvæmilega í för með sér að við-
komandi orði hugsanir sínar og setji
þær fram með kjarnyrtum og skýr-
um hætti.“
Þetta ætti þá einnig við um texta
þriðja orkupakka.
Síðan vitnar dómarinn máli sínu til
stuðnings í sinn gamla prófessor, án
nánari tilvísunar og án þess að hafa
áður borið undir hann umrædda af-
stöðu sína, svo séð verði.
Ég veit bara ekki á hvaða bylgju-
lengd menn eru eiginlega!
Fyrir nokkrum vikum skrifaði ís-
lenskur hagfræðingur blaðagrein þar
sem fram kom að þeir, sem eru að æsa
fólk upp á móti þriðja orkupakkanum,
eru eins og unglingar sem halda sam-
kvæmi og rústa öllu í íbúðinni en síðan
eiga aðrir að koma og taka til á eftir.
Þessa atburðarás fæ ég á tilfinn-
inguna við að lesa grein dómarans.
Orkupakkar
Evrópusambandsins
Hér er við að auka að fyrsti orku-
pakki fyrir raforku var tekinn upp hjá
Evrópusambandinu árið 1996. Raf-
orkumarkaður var opnaður meira en
áður og smám saman sköpuð skilyrði
fyrir samkeppni.
Annar orkupakki var tekinn í
gagnið árið 2003, en með honum var
neytendum raforku leyft að eiga við-
skipti við hvaða raforkusala sem er
og samkvæmt eigin vali.
Á þeim árum var maður úr iðn-
aðarráðuneytinu sendur nokkrum
sinnum til Brussel sem áheyrnar-
fulltrúi. Hann átti að fylgjast með
málinu og leggja fram fyrirvara
vegna Íslands ef þörf krefði. Ekki
varð úr því enda höfðu fáir hérlendis
áhuga á málinu.
Ný raforkulög voru síðan tekin upp
á Íslandi árið 2003 og voru ákvæði
fyrsta og annars orkupakka felld inn í
lögin.
Þriðji orkupakki tók gildi hjá Evr-
ópusambandinu árið 2009, en þar
voru ákvæði um meiri opnun á mark-
aði og þar með að efla raforkuteng-
ingar milli einstakra ríkja til að auka
afhendingaröryggi og heildar-
hagkvæmni.
Núna, áratug síðar, liggur fyrir
vilji íslenskra stjórnvalda til að taka
upp þriðja orkupakka.
Niðurstaða
Það er flókið mál að gera umfangs-
mikið mál einfalt.
Með því að afneita þriðja orku-
pakka værum við að feta inn á nýjar
brautir sem ég efa að sé tímabært, en
innviðir okkar eru ekki nógu vel und-
irbúnir eins og minnst var á hér að
framan.
Eins og staðan er í dag tel ég að
forsendur séu ekki fyrir því að við
ættum að þróa og gangsetja sér-
íslenskt og heimasmíðað viðskipta-
kerfi með raforku.
Væntanlegir viðskiptavinir okkar
þyrftu þá að læra inn á nýjar brautir í
skipulagi raforkukerfa, og hvaða
stórfyrirtæki erlendis mundi nenna
að eltast við það?
Hvaða erlendur fjárfestir mun hafa
trú á því að semja um kaup á íslenskri
raforku með þessum hætti? Einsýnt
er að hann mundi líta á það sem
áhættuþátt og krefjast á móti enn
meiri lækkunar á orkuverði.
Lokaorð
Í grein sinni minnist dómarinn
ekki á sæstreng og er það ákveðinn
léttir en sæstrengur hefur ekkert
með þriðja orkupakka að gera. Þar
erum við sammála.
Dómarinn og þriðji orkupakkinn
Eftir Skúla
Jóhannsson
Skúli
Jóhannsson
»Nánast allt í tækni
okkar og skipulagi
raforkuiðnaðar hefur
frá upphafi verið og er
ennþá innflutt.
Höfundur er verkfræðingur.
skuli@veldi.is
Í vor og sumar höf-
um við orðið vitni að
einstæðum vandræða-
gangi og jafnvel lög-
brotum Rannís í með-
ferð máls sem varðar
Starfslaunasjóð sjálf-
stætt starfandi fræði-
manna (SSSF). Sjóð-
urinn var stofnaður í
þeim tilgangi að efla rannsóknir
sjálfstæðra fræðimanna og ekki síst
vegna frumkvæðis Reykjavík-
urAkademíunnar, en fræðimenn
hennar eru allir sjálfstætt starfandi.
Sjóðurinn er ekki lögbundinn
þannig að um hann gilda reglur um
tilfallandi framlög og styrki ráðu-
neytisins og stjórn sjóðsins er ekki
stjórnvald og tekur ekki sjálfstæða
ákvörðun í málum heldur er ráðgef-
andi fyrir ráðuneytið, er umsagnar-
aðili eins og það er kallað í Handbók
mennta- og menningarráðuneytisins
um stjórnsýslu, rekstur og eftirlit
með sjóðum og styrkveitingum. Um
starfsemi sjóðsins gilda meðal ann-
ars stjórnsýslulög. Rannís er hins
vegar umsýsluaðili í málinu, annast
daglegan rekstur sjóðsins og er um-
sagnaraðila til aðstoðar.
Um SSSF gilda reglur settar af
menntamálaráðherra 10. janúar og
2. maí 2013. Umsagnaraðili á síðan
að hafa skýrar viðmiðanir við tillögu-
gerð sína.
Það segir sig sjálft að umsýsluaðili
sjóðsins á að sjá til þess að úthlut-
anir mæti markmiðum sjóðsstofn-
unarinnar, annars er um tilhæfu-
lausar peningagjafir frá ríkissjóði að
ræða.
Málsatvik
Ný stjórn tók við málefnum sjóðs-
ins á árinu 2019. Hún úthlutaði ekki í
samræmi við fyrri hefðir. Þannig
braut hún í úthlutun sinni: (i) 1.
grein reglnanna um að styrkþegi
skuli vera fræðimaður, (ii) 5. grein
sem heimilar ekki að styrkur sé
veittur til höfunda alþýðlegra fræði-
rita, (iii) 6. grein um að styrkþegi
skuli ekki vera í föstu launuðu starfi
og (iv) 7. grein um framhaldsstyrki
til stærri verkefna.
Úthlutunin sem braut í bága við 6.
grein reglnanna var á fræðasviði
eins stjórnarmanna og spurning
hvort hann vék af fundi þegar hún
var til umræðu. Sá umsækjandi er í
föstu starfi við háskóla í Þýskalandi.
Þá var umsóknin sem braut í bága
við 1. og 5. grein frá listamanni sem
hefur hvergi í verkum sínum gefið
sig út fyrir að vera fræðimaður eða
sent frá sér fræðilegar afurðir.
Um 7. greinina er haft eftir stjórn-
armanni að framhaldsumsóknir hafi
keppt við nýjar umsóknir á
jafnréttisgrundvelli. Það er þó ekki
eðlileg stjórnsýsla, ekki má láta um-
sóknir (sem í þessu tilfelli fengu
styrk á árinu 2018) keppa við nýjar
umsóknir tvisvar, heldur kallar regl-
an á að úthlutað sé í tveimur deild-
um: deild nýrra verkefna og fram-
haldsverkefna.
Í svörum sjóðsstjórnarinnar við
kæru sagði hún efnislega að hún
hefði „nokkurt svigrúm“ þótt regl-
urnar settu henni ákveðinn ramma.
Þannig virðist stjórnin telja sig yfir
reglur sjóðsins hafna, en telur að
eigin viðmiðanir séu þeim æðri. Hið
rétta í málinu er að vísa á frá um-
sóknum sem ekki uppfylla skilyrði,
en ekki að taka þær til efnismeð-
ferðar. Reglur sjóðsins eru í þessu
efni yfir stærðarviðmiðunum sjóðs-
stjórnarinnar, sem hún á einvörð-
ungu að beita gagnvart gildum um-
sóknum.
Í stjórninni sitja þrír prófessorar
við hinn háa Háskóla Íslands og má
velta því fyrir sér hvort afstaða
þeirra gagnvart rannsóknum á veg-
um ReykjavíkurAkademíunnar skíni
í gegn, en reyndir og afkastamiklir
doktorar við hana fengu ekki styrki.
Aftur skal minnt á að sjóðurinn var
þó stofnaður til þess – en umsækj-
endur eru í viðkvæmri aðstöðu til að
sækja mál gagnvart stofnuninni.
Hlutur Rannís
Sem vörslumanni ríkissjóðs bar
Rannís síðan að bregðast við í mál-
inu. Tvennt liggur í augum uppi;
annars vegar að Rannís bar strax í
upphafi að beina því til ráðuneyt-
isins að vísa ráðgjöf stjórnarinnar
frá og eftir að úthlutunin hafði átt
sér stað beina því til ráðuneytisins
að ógilda hana og endurúthluta.
Hins vegar bar Rannís mögulega að
senda þær umsóknir til lögreglu
sem ekki uppfylla reglurnar, enda
er það áskilið að umsækjendur
kynni sér þær vel og virði og skrifa
þeir undir drengskaparheit í því
efni. Rökstyðja má að umsækjendur
sem brutu á þessu hafi reynt að
svíkja fé úr ríkissjóði. Það hefði
þeim þó alls ekki átt að takast því
rannsóknarregla stjórnsýslulaga
kallar á að stjórnin rannsaki sann-
leiksgildi upplýsinga í umsóknum,
sem hún gerði væntanlega ekki.
Áður en úthlutunin var tilkynnt
formlega fékk Rannís ábendingu
um að ekki væri allt með felldu, en
gerði ekkert með hana. Þá fékk
Rannís stjórnsýslukæru sem hún
beindi ekki til ráðuneytisins heldur
til sjóðsstjórnarinnar sem er ekki
stjórnvald og ekki til þess bær að
fjalla um hana og braut þannig aft-
ur á leiðbeiningarreglu sem segir
að stjórnvald sem mál varðar ekki
skuli koma máli til viðeigandi
stjórnvalds. Rannís hefur raunar
ekki á neinu stigi málsins leiðbeint
umsækjendum um kæruleiðir.
Þá hafnaði Rannís að því er virð-
ist sjálft þeirri kröfu að einn um-
sækjenda (aðili að málinu) fengi að-
gang að umsóknum þeirra sem
fengu úthlutun og minnismiðum
stjórnarinnar við val á styrkþegum,
þrátt fyrir skýr ákvæði stjórn-
sýslulaga.
Þá skal nefnt að við uppgjör
styrks frá SSSF á þessu ári hafnaði
Rannís að taka við afrakstri af starfi
styrkþega til að sannreyna að styrk-
urinn hefði verið notaður til þess
sem bar og kallaði starfsmaður
framvinduskýrslu formsatriði og
sagði að hún yrði ekki lesin.
Lokaorð
Að öllu samanlögðu skýrist að
Rannís hefur sennilega ekki þekk-
ingu til að sinna starfi sínu sem
vörsluaðili SSSF, sinnir ekki lög-
boðinni leiðbeiningaskyldu og beinir
málum ekki í réttan farveg, hefur
ekki eftirlit með ráðgefandi stjórn,
grípur ekki inn í merkingarlausa
ráðgjöf stjórnar og ógildir ekki að
því er virðist ólögmæta úrskurði og
krefst endurúthlutunar, kærir ekki
misferli til lögreglu og virðist ekki
fylgjast með að fé renni til þeirra
verkefna sem þeim er ætlað.
Mjög aðkallandi er að rannsaka
starfshætti stofnunarinnar, að
minnsta kosti gagnvart SSSF, og
sjá til þess að markmiðum með
veitingu almannafjár sé mætt:
bæði að fé renni til réttra málefna
og að verkefni séu raunverulega
unnin. Að öðrum kosti er sjóðurinn
ónýtur og úthlutanir óréttmætar
gjafir á ríkisfé.
Um stjórnsýslu Rannís
Eftir Hauk Arn-
þórsson og Ingunni
Ásdísardóttur
»Rannsaka þarf starf-
semi Rannís sem
vörsluaðila SSSF. Stofn-
unin virðist ekki valda
verkefninu eins og er.
Haukur Arnþórsson
Haukur er stjórnsýslufræðingur og
Ingunn þjóðfræðingur og formaður
stjórnar ReykjavíkurAkademíunnar.
Ingunn Ásdísardóttir
Opið virka daga kl. 10-18, lokað laugardaga
Faxafeni 14, 108 Reykjavík | Sími 551 6646 | Laura Ashley á Íslandi
Fallegar vörur fyrir falleg heimili