Morgunblaðið - 06.08.2019, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. ÁGÚST 2019
VIÐTAL
Ragnheiður Birgisdóttir
ragnheidurb@mbl.is
„Ég var nýbúinn að lesa Mánastein
eftir Sjón og uppgötvaði þá að ég
vissi ekki mikið um spánsku veik-
ina. Það fór að sækja á mig að gera
henni einhver skil og fljótlega eftir
það ákvað ég að skrifa skáldsögu
sem gerist í veikinni,“ segir rithöf-
undurinn og læknirinn Ari Jóhann-
esson sem hefur gefið út sögulegu
skáldsöguna Urðarmána. Hann seg-
ir ýmislegt hafa valdið því að hann
ákvað að skrifa skáldsögu um
spánsku veikina. „Þegar ég fór að
kynna mér atburðina komst ég að
því hvað þetta var mikil dramatík
og eiginlega óþrjótandi söguefni.
Þrátt fyrir það eru ekki margar
skáldsögur sem gerast í spánsku
veikinni þannig að þetta fór að
sækja á mig í vaxandi mæli.“
Dregur fortíð inn í nútíð
Urðarmáni er fyrsta sögulega
skáldsaga Ara en hann hefur áður
gefið út skáldsöguna Lífsmörk og
ljóðabókina Öskudaga. „Það sem
mér finnst heillandi við sögulegar
skáldsögur er að þótt þær hafi
kannski gildi í sjálfu sér verður
gildið ennþá meira ef maður getur
dregið fortíðina inn í nútíðina.“
Ari fór ýmsar leiðir til þess. „Ég
ramma söguna inn með upphafs- og
lokakafla, sem gerast í náinni fram-
tíð. Það á að minna lesendur á að
það er ekki spurning um hvort held-
ur hvenær næsti inflúensuheimsfar-
aldur verður. Svo er sagan skrifuð í
nútíð til að lesandanum finnist hann
vera staddur í miðju atburðanna en
sé ekki að lesa um eitthvað sem
gerðist fyrir einni öld. Þá eru í
verkinu ýmis stef sem ég held að
tali beint inn í samtímann,“ skýrir
Ari og bætir við: „Önnur aðal-
persónan er landlæknir Íslendinga
og hann er erkitýpan „hetja verður
skúrkur“, nokkuð sem gerist á öll-
um tímum. Hann var gáfaður og
atorkusamur maður en hafði sína
djöfla að draga. Það fær heilmikið
pláss í sögunni hvaða djöflar það
eru. Þarna eru líka átök hefðbund-
inna lækninga og alþýðulækninga,
viðbrögð við drepsótt, stéttaskipt-
ing, valdhreyking karls gagnvart
konu og margt fleira,“ segir hann.
„Það mætti kannski spyrja af
hverju maður sé að eyða kröftum í
að skrifa skáldsögu á þessum tím-
um þegar bókaáhugi og -sala
minnkar ár frá ári. Að baki slíkri
iðju hlýtur að liggja sú trú að þjóðin
vakni um síðir upp af því áunna
minnisleysi og athyglisbresti sem
látlaust áreiti fjölmiðlunar samtím-
ans býr til. Myndir og skilaboð birt-
ast og tísta og hverfa nær jafnóðum
og gefa engin færi á íhugun, hvað
þá ímyndun. Ég reyni svolítið að
koma með mótvægi við þetta með
því að hafa textann myndrænan, ég
bregð upp svipmyndum úr spánsku
veikinni sem eiga að gegna því hlut-
verki að tengja lesandann við sög-
una en skilja samt nóg eftir handa
ímyndunaraflinu,“ segir rithöfund-
urinn.
Læknisfræði fyrirferðarmikil
Ari játar að mikil rannsóknar-
vinna hafi legið að baki skrifunum.
„Ég skoðaði mikið dagblöðin sem
voru gefin út á þessum tíma og er
reyndar með klippur úr þeim á
nokkrum stöðum í sögunni. Ég
kynnti mér líka talsvert lesefni um
læknisfræðina á þessum tíma og þá
lækna sem koma við sögu. Ég
skrifa þessa sögu að vissu leyti inn-
an frá; minn útgangspunktur er
læknisfræði svo hún hlaut að verða
dálítið fyrirferðarmikil í þessari
sögu,“ segir læknirinn og bætir við
að nokkuð margir læknar komi við
sögu en landlæknir sé í aðal-
hlutverki. „Ég kynnti mér allt það
sem ég gat kynnt mér um þetta en
dagblöðin gegndu mikilvægu hlut-
verki og auk þess endurminningar
nokkurra einstaklinga sem að hluta
til fjalla um spánsku veikina og
þeirra upplifun af henni. En þetta
er auðvitað fyrst og fremst skáld-
saga. Þótt staðreyndir séu flestar
raunverulegar þá skálda ég tals-
vert, kannski mest í sambandi við
tvær aðalsöguhetjurnar, Arngrím
landlækni og hana Ketilríði, eða
Kötlu, sem er kvenhetja sögunnar.“
Ari segir það að skrifa um fólk
sem raunverulega var til að vissu
leyti svolítið vandasamt. „Ég tók
þann pól í hæðina varðandi Jón
Trausta rithöfund, sem kemur tals-
vert við sögu framan af, að halda
hans nafni. Sömuleiðis heldur Gísli
Sveinsson, sýslumaður í Vík í Mýr-
dal, sem lokaði sínu umdæmi fyrir
veikinni, nafni sínu.“ Ari segist
hvorki fara illa með Gísla né Jón
Trausta. „Það er eins með Þórð
Thoroddsen lækni sem var eigin-
lega ótrúlegur maður, hann var
elstur lækna á þessum tíma en hann
sinnti miklu fleiri sjúklingum en
nokkur hinna. Það er engin ástæða
til að breyta neinu þar.“
Ari segist þó, eftir talsverða um-
hugsun, hafa ákveðið að breyta
nafni landlæknis af því hann hafi
tekið sér meira skáldaleyfi í skrif-
unum um hann. „Ég taldi ekki ann-
að réttlætanlegt en að breyta nafni
hans en auðvitað sjá allir sem til
þekkja að hann dregur mjög dám af
Guðmundi Björnssyni sem var land-
læknir á þessum tíma. Ketilríður er
skálduð persóna að öllu leyti og þar
af leiðir að samskipti hennar og
Arngríms landlæknis, sem eru svo-
lítil þungamiðja í sögunni, eru öll
skálduð.“
„Þetta er nú meiri hörmungin“
Ari segist hafa byrjað að vinna að
Urðarmána fyrir fjórum árum.
„Góð vinkona mín, Silja Aðalsteins-
dóttir, lagði mikla áherslu á það við
mig að ég ætti að hafa gaman af
þessu og ég reyndi það en það var
nú ekki alltaf auðvelt. Sérstaklega
framan af leist mér ekkert á þetta.
Ég man að ég renndi yfir drögin
eftir nokkra mánuði og hugsaði:
Þetta er nú meiri hörmungin. Þetta
verður aldrei barn í brók.“
Þá segist Ari hafa séð sjónvarps-
viðtal við hinn margverðlaunaða
bandaríska höfund Philip Roth í til-
efni af tuttugustu skáldsögunni
hans. „Það eina sem ég man úr við-
talinu var það þegar hann sagðist
aldrei hætta að ergja sig yfir því
hvað fyrstu drögin að hverri nýrri
sögu væru hörmuleg, þau bötnuðu
ekkert með árunum og þetta var
tuttugasta skáldsagan. Hann nefndi
drögin „vomit draft“ og við það öðl-
aðist orðið uppkast mun dýpri
merkingu í huga mér en áður og ég
hélt bara ótrauður áfram,“ segir Ari
og hlær.
„Ég hef lýst því yfir ég sé ekki
viss um að ég leggi í enn eina skáld-
sögu og líklega taki ég til við ljóðið
aftur. Það er planið eins og er hvað
sem úr verður. Ég er alla vega ekki
hættur.“
Stef sem tala beint inn í samtímann
 Ari Jóhannesson læknir gefur út sögulegu skáldsöguna Urðarmána  Segir spánsku veikina
vera óþrjótandi söguefni  „Minn útgangspunktur er læknisfræði,“ segir rithöfundurinn
Morgunblaðið/RAX
Skáldskapur „Að baki slíkri iðju hlýtur að liggja sú trú að þjóðin vakni um síðir upp af því áunna minnisleysi og athyglisbresti sem látlaust áreiti fjölmiðl-
unar samtímans býr til,“ segir rithöfundurinn Ari Jóhannesson um það að skrifa skáldsögu á tímum þar sem áhugi á bókum fer minnkandi.