Félags- og heilbrigðismál - 01.07.2003, Qupperneq 24

22
Ibúar og lífskjör
ársins 2000, á sama tíma og konum á barnsburðaraldri hefur
fjölgað verulega.
Fjöldi lifandi fæddra barna á ævi hverrar konu hefur
lækkað um 47% frá meðaltali áranna 1961-65 til ársins
2000 (tafla 2.2.2.). Mest lækkar fjöldinn milli 1961-65 og
1971-75 eða úr 3,9 bömum í 2,8 böm á hverja konu. Þessar
breytingar endurspeglast í aldursbundinni frjósemi kvenna,
sem hefur lækkað verulega frá árinu 1961 til 2000. Vert er
að benda á að lækkun er hlutfallslega meiri meðal kvenna
15-24 ára og 40-49 ára en annarra kvenna.
Meðal-, mið- og tíðasti aldur mæðra allra bama og frum-
burða á sama tímabili kemur fram í töflu 2.2.3. Taflan
endurspeglar hækkandi aldur mæðra við fæðingu barna og
sérstaklega þó við fæðingu frumburða.
Hlutfall barna sem ekki eiga foreldra í sambúð við fæðingu
sveiflast á tímabilinu 1961-1999, en er rúm 12% bæði í
upphafi og í lok tímabilsins. Breyting er hins vegar veruleg
á þann veg að hlutfall foreldra í hjúskap lækkar en hlutfall
foreldra í skráðri sambúð vex (tafla 2.2.4.).
2.2.2. Frjósemi, samanburður við lönd á Evrópska
efnahagssvæðinu
Island sker sig úr öðmm iðnríkjum í fjölda fæddra barna á
ævi hverrar konu (tafla 2.2.5.). Þegar löndum Evrópska
efnahagssvæðisins er raðað eftir fjölda barna á ævi hverrar
konuárið 1998erlslandíefstasæti. Arið 1960varþessitala
hæst hér á landi, en áratug síðar voru kaþólsku löndin
Irland, Portúgal og Spánn hærri eða jafnhá, og 1980 var
Irland enn hærra en Island. Hér er rétt að hafa í huga að
Island hefur síðustu þrjá áratugi verið í hópi þeirra landa þar
sem atvinnu- og menntunarþátttaka kvenna er hvað mest.
Sérstaða Islands í frjósemi miðað við sambærileg lönd er
því ótvíræð. Lækkun á fjölda fæddra barna á ævi hverrar
konu milli 1960 og 1970 bæði á Islandi og í öðrum löndum
er samfara áðumefndri aukningu atvinnu- og menntunar-
þátttöku kvenna og tilkomu nýrra getnaðarvarna.
Island hefur lengi greint sig frá nágrannalöndunum hvað
varðar fjölda bama fæddra utan hjónabands. Tafla 2.2.6.
sýnir hlutfall þessara bama af fæddum bömum í löndum
Evrópska efnahagssvæðisins árin 1960-1998. I töflunni er
löndunum raðað eftir hlutfallstölum ársins 1998. Öll árin er
þetta hlutfall hátt á Islandi. En frá 1990 minnkar munurinn
milli Islands og annarra landa og þó sérstaklega hinna
Norðurlandanna. Eins og tafla 2.2.4. sýnir vora aðeins
12,3% nýfæddra bama á Islandi 1998 í raun „óskilgetin",
þ.e. foreldrar þeirra vom hvorki í hjúskap né í sambúð.
Skýringar á hlutfallslegri fjölgun barna fæddra utan hjóna-
bands á Vesturlöndum er eins og á Islandi ekki síst að leita
í aukinni sambúð á kostnað hjónabands.
2.3.1. Fjölskyldur og heimili.
Upplýsingar um samsetningu heimila á Islandi hafa verið af
skomum skammti. Skilgreining þjóðskrár Hagstofu Islands
á kjarnafjölskyldum byggir á skilgreiningum skattalaga,
sem aftur byggja á lögum um sjálfræði einstaklinga og eldri
hefðum. Sú skilgreining telur saman í fjölskyldu börn innan
16 ára aldurs (innan 17 ára árið 1999 og innan 18 ára frá og
með árinu 2000 vegna breyttra sjálfræðislaga) og annað
foreldra eða bæði ef þeir eru í hjúskap eða skráðri sambúð.
Einnig telur hún bamlaus hjón mynda fjölskyldu. Allir aðrir
teljast búa einir, burtséð frá hvort þeir búi á heimilum með
öðrum eða ekki. Þessi skilgreining gefur ekki tækifæri til að
nota þjóðskrárupplýsingar til að fá mynd af samsetningu
heimila í landinu. Slíkar upplýsingar hafa manntöl veitt, en
þau hafa ekki verið gerð í sama mæli á síðari hluta 20. aldar
og áður.
Kjamafjölskyldur samkvæmt þjóðskrá árin 1991-2000
koma fram í töflu 2.3.1. Hlutfall fjölskyldna með böm innan
16 ára aldurs lækkaði örlítið á tímabilinu 1991-1998 eða
um rúm 3%, en hlutfall fjölskyldna án barna (fólk í
hjónabandi eða sambúð) óx um rúm 3%. Hlutfall fjölskyldna
einstæðra foreldra breyttist nær ekkert frá árinu 1991-
1998. A tímabilinu voru um 39% mannfjölda 16 ára og eldri
utan kjamafjölskyldna. Samkvæmt þjóðskrá árin 1991—
1998, óx hlutfall barna 15 ára og yngri sem býr með öðru
foreldri eingöngu úr tæpum 17% í 19% á þessu tímabili
(tafla 2.3.2.). Tölur um hlutfall einstakra fjölskyldugerða
árin 1999 og 2000 eru ekki sambærilegar við tölur fyrri ára,
þar sem árið 1999 teljast 16 ára til bama og árið 2000 bæði
16 og 17 ára.
Frá árinu 1991 hefur Hagstofa Islands framkvæmt vinnu-
markaðsrannsóknir tvisvar á ári. Þær taka til úrtaks 4.400
einstaklinga á aldrinum 16-74 ára. Frá árinu 1993 hafa
verið lagðar fyrir í þeim rannsóknum spumingar um aðra
heimilismenn, tengsl þeirra við svarendur, aldur þeirra og
kyn. A grundvelli niðurstaðna vinnumarkaðsrannókna og
upplýsinga frá stofnunum aldraðra um fjölda vistmanna 75
ára og eldri, hafa fengist upplýsingar um samsetningu
heimila í landinu. Upplýsingar um einkaheimili eftir
fjölskyldugerð árin 1993-2000, sem fram koma í töflum
2.3.3. til 2.3.6. byggja á úrvinnslu vinnumarkaðsrannsókna.
Þar telst bam á heimili hver sá sem er yngri en 25 ára og býr
hjá öðm hvora foreldra sinna eða báðum. Hjón eða foreldri
sem búa með bömum sínum sem öll em 25 ára eða eldri em
flokkuð með öðmm heimilum.
Frá árinu 1993 til 2000 fjölgaði einkaheimilum um ellefu
þúsund eða 12%. Þar af fjölgaði einsmannsheimilum um
fimm þúsund eða 23% og heimilum einstæðra foreldra
fjölgaði um tæp tvö þúsund eða fjórðung. Heimilum hjóna
eða sambúðarfólks án barna yngri en 25 ára á heimili
fjölgaði um þrjú þúsund og fimmhundruð eða 19%. Heimil-
um með öðram fjölskyldugerðum fjölgaði mun minna.
Meðalfjöldi á heimili lækkaði úr 2,77 árið 1993 í 2,66
árið 2000 eða um 4% (tafla 2.3.5.). Ef litið ertil meðalfjölda
á heimilum með fleiri en einn íbúa er breytingin ekki mikil.
Þar lækkaði meðalfjöldi úr 3,30 íbúum á heimili árið 1993
í 3,22 árið 2000, sem er 2,3%.
Nánari skipting svokallaðra annarra heimila kemur fram
í töflu 2.3.6. Það em samsett heimili þ.e. heimili þar sem
annars vegar búa saman fleiri en tvær kynslóðir og hins
vegar er um sambýli fullorðinna að ræða. Eins og við er að
búast er meðalfjöldi íbúa hæstur á samsettum heimilum þar
sem búa fleiri en tvær kynslóðir eða 4,3 einstaklingar árið
2000.
2.3.2. Fjölskyldur og heimili, samanburður við lönd
á Evrópska efnahagssvæðinu
Meðalfjöldi á heimilum á Evrópska efnahagssvæðinu síðustu
20 ár kemur fram í töflu 2.3.7.1 töflunni er löndunum raðað
eftir meðalfjölda árið 1998. Hin árin em þær tölur svertar