Skessuhorn - 25.07.2018, Blaðsíða 27

MIÐVIKUDAGUR 25. JÚlÍ 2018 27
Avery traktorinn tekið í ágúst 1998,
tveimur mánuðum áður en hann
lést.
Framleiðandinn
Avery Company of Peoria, Illin-
ois, Bandaríkjunum rekur sögu sína
allt aftur til ársins 1874 og tveggja
bræðra Cyrus og Robert Avery.
Upphaflega framleiddi fyrirtækið
sáðvélar ásamt ýmsum búnaði fyrir
landbúnað. Síðar hófu þeir fram-
leiðslu á gufuaflsvélum og þreskj-
urum. Fyrirtækið hóf tilraunir með
dráttarvélar fyrir 1910 og hófu þeir
fljótlega fjöldaframleiðslu á þeim,
og um 1914 bauð fyrirtækið fleiri
módel og stærðir en aðrir keppi-
nautar. Um 1915 smíðaði Avery
fyrirtækið margar mjög áhugaverð-
ar tegundir af traktorum. Þrátt fyrir
það að flestar tegundir traktora frá
Avery hafi reynst vel, þá má segja
að þeir hafi að lokum orðið und-
ir í samkeppni m.a. við Hart-Parr
eða IHC Titan svo einhverjir séu
nefndir. Fyrirtækið lenti í fjárhags-
erfiðleikum í kringum 1920 og varð
endanlega gjaldþrota árið 1924.
Gerð var tilraun til að endurskipu-
leggja fyrirtækið og gekk það sæmi-
lega þar til kreppan mikla herjaði
á Bandaríkin 1930-31. Aftur var
Avery reist við og átti það nokkur
góð ár fram að síðari heimsstyrjöld,
að það hætti endanlega.
Þúfnabanarnir
Innflutningur þúfnabananna varð
til þess að traktorinn var tíma-
bundið afræktur sem ræktunar-
vél, og að bændur kæmust upp á
að nota venjulega traktora við ný-
rækt og aðra jarðvinnslu. Alls voru
sex þúfnabanar keyptir hingað til
lands frá 1921 til 1927, en þeir voru
í raun aðeins stórir jarðtætarar.
Áhugi framámanna fyrir þúfnabön-
um minnkaði og þeir beindu sjón-
um sínum aftur í auknum mæli að
minni dráttarvélum.
Traktorar
Árið 1926 veitti Búnaðarfélagið
ýmsum búnaðarfélögum styrki eða
lán til kaupa á dráttarvélum. Marg-
ir af þessum traktorum munu hafa
verið af Fordson gerð, og á árun-
um 1929-1931 flutti S.Í.S. inn
43 dráttarvélar af gerðinni Inter-
national. Þetta voru járnhjólatrak-
torar sem kallaðir voru 10/20, en
það stóð fyrir afl þeirra. Traktor-
arnir voru 20 hestöfl, en tíu þeirra
fóru í að knýja sjálfa vélina áfram
og 10 hestafla kraftur var þá eft-
ir fyrir drátt. Fyrsta traktoranám-
skeiðið var haldið vorið 1930 og
voru vélarnar af gerðinni Inter-
national 10/20. Nemendur þeir
sem tóku þátt í námskeiðinu voru
spariklæddir með hatta eða húfur á
höfði, og er það til marks um mikil-
vægi slíkra véla og þá virðingu sem
borin var fyrir þeim.
Thor Jensen
Búskaparsaga Thors Jensen er
merkileg, en hann var fyrstur
manna hér á landi til þess að gera
tilraun með vélvæddan stórbúskap.
Um svipað leyti og hann keypti
Austin vélina (1923) seldi Vega-
gerðin honum báða Cleveland bel-
tatraktorana, en þá notaði hann
einnig við jarðvinnslu. Þessar vélar
voru notaðar við ræktunarstarfið á
Korpúlfsstöðum, ásamt þúfnaban-
anum svokallaða.
Akranes og
landbúnaðarbyltingin
Auk þess að kaupa fyrsta traktorinn
til landsins árið 1918, þá má geta
þess að Þórður Ásmundsson keypti
ásamt Birni lárussyni bónda á Ósi
fyrstu skurðgröfuna til landsins
(Priestman Cub), 1. júní 1942, og
hóf hún þá þegar vinnu í Garðafló-
anum, og var reynslan mjög góð.
Hún var lánuð Akranesbæ veturinn
1943-44 og notuð sem bryggju-
krani við að landa fiski þegar bátar
komu úr róðrum. Gafst þetta ágæt-
lega og þótti mikilsverð nýjung í
vinnubrögðum.
Fyrsta jarðýtan (International
TD9) sem flutt var til landsins hóf
einnig vinnu í Garðalandinu í ágúst
1943. Einnig var hún við vinnu að
gatnagerð á Akranesi auk þess að
ryðja skurð-ruðningunum í Garða-
flóa. Þá hélt hún upp á Skorholts-
mela í leirár- og Melasveit, en þar
var lagður fyrsti alvöru vegarspott-
inn sem gerður var með jarðýtu og
íslenskum mönnum.
Þá var fyrsta verkstæðisþjónusta
Verkfæranefndar og Vélasjóðs haf-
in í vélaskemmunni í Garðaholti á
Akranesi, ásamt fyrsta viðgerðar-
bílnum hér á landi.
Garðaflóinn á Akranesi var erf-
iður yfirferðar fyrr á öldum, blaut-
ur með keldum, og varla fær öðr-
um en fuglinum fljúgandi. Það voru
því ekki tilviljanir sem réðu því að
fyrstu tilraunir með notkun á land-
búnaðarvélum voru gerðar einmitt
þar.
Aldamótakynslóðin
Sú kynslóð landsmanna, m.a. bænda
og sjómanna, sem mótaðist af hugs-
unarhætti og framfarahug í byrjun
20. aldar, hefur verið kölluð alda-
mótakynslóðin, og af þeirri kyn-
slóð eru allir þeir sem hér komu við
sögu. Hér ber sérstaklega að geta
þáttar Sumarliða Halldórssonar, en
hann var um árabil samstarfsmað-
ur Þórðar Ásmundssonar, bæði hér
á Akranesi, í Sandgerði og á Siglu-
firði. Þegar hann var í Danmörku
aflaði hann fyrir Þórð upplýsinga
um ýmislegt það sem til framfara
mætti horfa. Ég vil sérstaklega vekja
athygli á bréfi Sumarliða til Þórð-
ar 25. mars 1916 frá Skagen í Dan-
mörku. Þar sem gerð er góð grein
fyrir kostnaði við að reisa móverk-
smiðju þá sem Þórður hafði hugsað
sér að reisa í Garðaflóanum, einu
mesta mósvæði landsins. Það bréf
er einstök heimild. Einnig minnist
hann á plóga og traktora sem e.t.v.
yrðu keyptir í tengslum við bygg-
ingu verksmiðjunnar. Þá er þarna
stórmerkilegt bréf, eða öllu heldur
útdráttur úr dagbók við garðrækt-
ina á Ósi í maí 1919, þar sem fyrsti
traktorinn kom við sögu, en þetta
mun vera fyrsta véladagbókin sem
skráð er hér á landi.
Háteigur
Þórður Ásmundsson var fædd-
ur og alinn upp á Háteigi, sem var
ein af elstu og stærstu jörðunum á
Akranesi. Margir orðlagðir fram-
kvæmdamenn höfðu búið þar í
gegnum tíðina og er ekki ólíklegt
að líf þeirra og störf hafi haft áhrif
á hinn unga mann. Einar Þorvarð-
arson, orðlagður framkvæmdamað-
ur á sínum tíma, kom þangað 1832
en hann drukknaði 1864. Kona
hans var Gunnhildur Halldórsdótt-
ir ljósmóðir. Árið 1844 kemur á
Háteig Sigurður lynge, fjölfróður
listamaður, en hann ræktaði kart-
öflur fyrstur manna á Skaganum,
auk þess sem hann gerði skurði til
jarðabóta; einnig túnsléttur í Há-
teigsmýrinni. Einnig hlóð hann
mikið af görðum um tún og kál-
garða, sem lengi stóðu á Háteigs-
jörðinni. Fleiri framkvæmdamenn
voru frá Háteigi, m.a. Guðmund-
ur Þorbjarnarson. Guðmundur var
steinsmiður og stóð hann m.a. fyr-
ir byggingu steinstöplabryggjunn-
ar í Steinsvör árið 1907, en það
þótti vandasamt verk á sínum tíma
að steypa í sjó og sprengja með
dínamíti. Guðmundur var eftirsótt-
ur iðnaðarmaður, m.a. sá hann um
allt múrverk á hinu sérstæða húsi
Gunnars Gunnarssonar skálds á
Skriðuklaustri. Þá má geta þess að
foreldrar Þórðar, þau Ásmundur
og Ólína voru framfarasinnuð og
bættu Háteigsjörðina meðan þau
bjuggu þar.
Akranesstraktorinn –
endalok fyrstu dráttar-
vélarinnar
Eins og svo margar vélar og tæki
sem getið hafa sér gott orð og mik-
il afköst þá fór vélin endanlega í
brotajárn, að undanskildum einum
hlut - kveikjunni - sem er magn-
etukveikja, model T frá The KW
Ignition Co. í Cleveland í Banda-
ríkjunum. Sú kveikja er því bók-
staflega kveikjan að afl- og vélvæð-
ingu íslensks landbúnaðar. Hún er
nú varðveitt í héraðsminjasafninu í
Görðum á Akranesi.
Ásmundur Ólafsson skráði.

Heimildir:
Rit Árna G. Eylands og Ólafs B. Björnssonar;
bréf og ritskrár Sumarliða Halldórssonar og
Þórðar Ásmundssonar ásamt minningum og
viðtölum við Júlíus Þórðarson; einnig blöð og
tímarit m.a. frá 1918.
Akranestraktorinn kominn að niðurlotum. Síðasta myndin sem vitað er um af fyrstu dráttarvélinni sem flutt var til landsins.
Mynd í eigu Þórðar H. Ólafssonar.
Félagar og samstarfsmenn, frá vinstri Þórður Ásmundsson og Bjarni Ólafsson.
Þetta er sjálf kveikjan úr fyrsta traktornum, en hún er varðveitt í Byggðasafninu í
Görðum, þar sem myndin er tekin af Þórði H. Ólafssyni.
Háteigur. Á síðari hluta 19. aldar voru tveir portbyggðir bæir á Háteigi; þeir stóðu
hlið við hlið með inngangi í báða milli þeirra. Bæir þessir stóðu nokkuð fram yfir
aldamótin 1900. Teikning Jóns M. Guðjónssonar.