Fréttablaðið - 05.10.2017, Blaðsíða 40

Í umræðum um uppreist æru hefur að undanförnu náðst óvenjuleg þverpólitísk sam-
staða um forneskju þessa fyrir-
komulags. Hefur upphaf laganna
þar um verið rakið til feðraveldis
og þau sögð eiga heima á ösku-
haugum sögunnar. Það getur hins
vegar skipt máli að flokka ruslið
áður en því er hent á þessa ösku-
hauga sem aðra.
Almenn hegningarlög 1869
Tilskipun um uppreist æru kom
til Íslands árið 1870, árið eftir að
almenn hegningarlög höfðu verið
lögtekin í kjölfar afnáms Mannhelg-
isbálks Jónsbókar og Stóradóms.
Þetta hafði þá verið aðallöggjöfin
um sakamál í margar aldir, eða frá
1281 og 1564.
Almennu hegningarlögin frá 1869
voru hluti stjórnskipunarbreytinga
sem stóðu yfir í Danaveldi þar sem
ný stjórnarskrá hafði verið staðfest
árið 1849. Nýja stjórnskipanin var
lýðræðisleg, sem þýðir að í henni
var gert ráð fyrir þrískiptu valdi og
landsmenn voru skilgreindir sem
„borgarar“ í stað þess að vera þegnar
konungs sem hafði áður verið deilt
í stéttir með mismunandi sérrétt-
indi. Skyldu nú allir njóta borgara-
réttinda þar sem kosningaréttur var
innifalinn.
Löggjöfin tók mörg ár og var
vandlega undirbúin með afnámi
gamalla laga sem vörðuðu glæpi,
málsmeðferð og refsingu. Afmark-
aður refsiréttur hafði þá aldrei verið
fyrir hendi, heldur sagði til um mis-
munandi refsingar við brotum eftir
því sem þau komu fyrir í lögunum
og þar voru geysiflókin ákvæði um
vaxandi refsingu fyrir ítrekuð brot.
Nýju lögin voru einföld í grunninn;
fangavist í tiltekinn tíma fyrir flesta
glæpi.
Réttindamissir hafði fylgt sektar-
dómi frá fornu fari og hélst í hendur
við ærumissi sem leiddi einnig af
dómi og kölluðust þessi hugtök
svo mikið á í lögunum að heita
má að þau séu sömu merkingar.
Þessu breyttu nýju lögin ekki og
afleiðingar sektardóma voru því
annars vegar fangavist af ákveðinni
tímalengd og hins vegar ævarandi
ærumissir.
Tilgangur þess
að reisa upp æru manna
Árið eftir að hegningarlögin komu
út voru lög um uppreist æru sett
í tvennum tilgangi. Annað var að
setja tímatakmarkanir á ærumissi
í anda þeirra umbóta sem lögin
stóðu fyrir, þar sem aðrar refsingar
en ærumissir voru skilmerkilega
afmarkaðar. Þetta var leiðrétt með
tilskipuninni.
Í margar aldir höfðu lög þó gert
ráð fyrir að konungur hefði endan-
legt vald til þess að taka endanlega
ákvörðun um afdrif sakamanna,
sem var auðvitað ófært í réttarríki.
Þess vegna var hitt markmið til-
skipunarinnar að uppreist ærunnar
yrði ekki komin undir náð hans, en
í staðinn skyldu dæmdir menn allir
hafa sama rétt til að reisa við æru
sína burtséð frá þjóðfélagsstöðu og
broti. Þess vegna staðsetti löggjafinn
uppreistina innan framkvæmdar-
valdsins en ekki dómsvaldsins sem
stjórnsýsluathöfn.
Aðferð við að
reisa upp æru manna
Til þess að æra manns fengist reist
upp eftir að fimm ár voru liðin frá
lokum afplánunar dóms þurfti að
uppfylla nokkur skilyrði og var eitt
þeirra að sýna fram á að hegðun
hans þessi ár hefði verið „ólastan-
leg“. Þetta átti að gera „með vott-
orði áreiðanlegra manna, sem hafa
átt kost á að taka vandlega eptir
breytni hans“.
Sá sem uppfyllti öll skilyrði átti
rétt á uppreist æru og sá sem vottaði
tók þess vegna þátt í að samborgari
hans gæti endurheimt réttindi sem
honum bar. Þegar samhengis er
gætt kemur varla annar skilningur
til greina en að með vottorðinu
hafi löggjafinn viljað forðast að
veita mönnum uppreist æru sem
hefðu snúið til fyrri hátta eða ein-
boðið væri að yrðu skömmu síðar
ákærðir fyrir annað brot og myndu
þá missa æruna á nýjan leik. Þetta
var þess vegna jafnframt leið til þess
að greina milli síbrotamanna og
þeirra sem einu sinni höfðu hlotið
dóm.
Lokaorð –
uppreist æru uppreistar æru
Lögin um uppreist æru tóku síðar
nokkrum breytingum og þau kunna
að hafa verið úrelt nú þegar síðast
var átt við þau. Þá hefðu þau samt
sem áður verðskuldað vandaðri
sögulega umfjöllun en raunin varð
í greinargerðinni með frumvarpi
til breytinganna, því að mikilvægt
er að skilja að þegar lýðræði var
í mótun á 19. öld voru lög um um
uppreist æru hluti þeirra mikilvægu
umbóta sem voru þjóðfélaginu öllu
til hagsbóta.
Sorpið flokkað á öskuhaugum
sögunnar – uppreist æru
Þetta er fimmta greinin í flokki greina eftir þrjá sérfræðinga í stjórnskipunarrétti við laga-
deildina í Berkeley-háskóla í Kali-
forníu. Við skoðum þá gagnrýni sem
stjórnarskrárferlið á Íslandi hefur
sætt og vísum henni á bug með rök-
stuðningi. Enn fremur hvetjum við
ykkur til að endurskoða stjórnar-
skrána. Í þessari grein beinum við
sjónum að gagnrýni sem varðar gæði
og gerð stjórnarskrárdraganna.
Eitt af því, sem stjórnarskrárdrög-
unum hefur verið fundið til foráttu, er
að annaðhvort sé þeim ekki lokið, eða
þau eru aðeins yfirlýsing um „vilja“
þjóðarinnar. Reyndar eru stjórnar-
skrárdrögin fullgerð grundvallar-
löggjöf sem markar stjórnvöldum
ramma. Þeim er ætlað að eiga við um
þjóðina alla án þess að taka fyrir öll
ágreiningsatriði samfélagsins. Stjórn-
arskrá á ekki að hafa að geyma svör
við öllum spurningum, enda væri
það ekki hægt, en alltaf má endur-
skoða hana og breyta henni er fram
líða stundir. Stjórnarskrárdrögunum
má breyta með lögum, en annars má
leysa mál með opinberum umræðum
á Alþingi og innan ríkisstjórnarinnar í
heild. Stjórnarskrárdrögin eru annað
og meira en viljayfirlýsing. Þetta er
sáttmáli sem er í senn svo sterkur og
sveigjanlegur að hann getur fleytt
íslensku samfélagi til framtíðar.
Sumir hafa gagnrýnt stjórnarskrár-
drögin fyrir að vera ekki nógu róttæk
og benda á að þau breyti ekki miklu
um stjórnun Íslands. Reyndar er það
jákvætt. Íslenskt samfélag er ekki
svo grátt leikið að byltingar sé þörf.
Þegar samin er stjórnarskrá þarf að
miðla málum, og hefur Ágúst Þór
Árnason bent á að almennt hefur
ríkt samkomulag um stjórnarskrár-
breytingar á Íslandi frá stofnun lýð-
veldisins. Þetta er viðeigandi að því er
varðar gerð stjórnarskrár. Ef einhver
einn hópur nær að ráða fyrirhuguð-
um ákvörðunum um stjórnarskrár-
breytingar standa aðrir hópar verr.
Stjórnarskrárdrögin endurspegla
þannig viðeigandi málamiðlun. Það
væri sannarlega undarlegt ef stjórnar-
skrárdrögin væru róttæk, vegna þess
að Stjórnlagaráð hafði úr ýmsu að
moða í upphafi.
Drögin eru byggð á reynslu
Íslendinga af fyrri stjórnarskrám
(dönsku stjórnarskránni frá 1849,
fyrstu íslensku stjórnarskránni frá
1874, stjórnarskránni frá 1920, og
núgildandi stjórnarskrá sem sam-
þykkt var í júní 1944). Stjórnlagaráð
fylgdi aðferðum við gerð stjórnar-
skrár sem hafa þróast um allan heim
á undangengnum tveimur öld. Stuðst
var við vinnu þjóðfundar og tveggja
binda skýrslu frá sérfræðingum í
stjórnarskrárnefnd. Því er rétt að líta
á stjórnarskrárdrögin sem afleiðingu
þróunar en ekki byltingar. Þar er
stuðst að stórum hluta við núgildandi
stjórnarskrá landsins og þar að auki
litið til reynslunnar í öðrum löndum.
Aðrir hafa gagnrýnt stjórnarskrár-
drögin og sagt að þau væru of róttæk,
og borið því við að um sé að ræða
gagngerar breytingar á stjórn lands-
ins. Það er ekki rétt. Þrátt fyrir að
almenningur hafi tekið virkan þátt í
að semja stjórnarskrána, sem er eins-
dæmi, er þar enn í gildi venjulegt
þingræði eins og í núverandi stjórnar-
skrá. „Róttækustu“ atriðin eru þrjú
ný ákvæði: 65. grein, sem heimilar
að lög, sem Alþingi hefur samþykkt,
séu borin undir þjóðaratkvæði; 66.
grein, sem heimilar kjósendum að
leggja mál beint fyrir Alþingi; og loks
113. grein, þar sem kveðið er á um
stjórnarskrárbreytingar skuli stað-
festar með þjóðaratkvæðagreiðslu.
Að öðru leyti er gert ráð fyrir stjórn-
kerfi í líkingu við það sem tíðkast í
öðrum þingræðisríkjum í Evrópu.
Þátttaka almennings
Vissulega er í ríkari mæli en áður
gert ráð fyrir markvissari þátttöku
almennings með þessum ákvæðum
til beins lýðræðis, en þar er ekki
kveðið á um að löggjafarvaldið sé
fært til almennings með beinum
hætti. Frumkvæði er ekki bindandi og
því leiða ákvæði af þessu tagi til auk-
inna skoðanaskipta og samstarfs, en
þjóðin fær ekki að segja Alþingi fyrir
verkum hvað varðar lagasetningu
almennt. Þetta er framför miðað við
núgildandi fyrirkomulag, þar sem
kjósendur hafa lítil sem engin ráð til
þess að hafa áhrif á völd Alþingis.
Alþingi er elsta þjóðþing í heimi.
Slíkri hefð lýkur ekki með stjórnar-
skrárdrögunum. Þvert á móti eru
þau merkur áfangi til að efla lýðræði
á Íslandi. Núgildandi stjórnarskrá
Íslands var til dæmis breytt árið 1995
til að samræma hana evrópskum
mannréttindaákvæðum, og í stjórnar-
skrárdrögunum eru þau ákvæði efld
enn frekar í átt að nútímalegum kröf-
um um frelsi einstaklingsins. Í stjórn-
arskrárdrögunum birtist nútímalegur
skilningur á mannréttindum. Eldri
ákvæði eru skýrð og skerpt, en þeim
er í raun ekki breytt. Í stjórnarskrár-
dögunum er að finna sveigjanleika og
möguleikann á breytingum. Það sem
skiptir ef til vill mestu er að þar er eflt
hlutverk og réttur íslensku þjóðar-
innar til samtarfs við yfirvöld og eftir-
lits með þeim.
Um gæði nýju íslensku
stjórnarskrárinnar – fimmti hluti
Lára
Magnúsardóttir
sagnfræðingur
visir.is Ítarlegri útgáfa þessarar
greinar er á visir.is
Stephen M.
Duvernay
sérfræðingur
við lagadeild
Berkeley háskóla Í stjórnarskrárdrögunum
birtist nútímalegur skiln-
ingur á mannréttindum. Eldri
ákvæði eru skýrð og skerpt,
en þeim er í raun ekki breytt.
Í stjórnarskrárdrögunum
er að finna sveigjanleika og
möguleikann á breytingum.
Það sem skiptir ef til vill
mestu er að þar er eflt hlut-
verk og réttur íslensku
þjóðarinnar til samtarfs við
yfirvöld og eftirlits með þeim.
GEFÐU
VATN
gjofsemgefur.is
9O7 2OO3
- 20 %
Verð áður 2999 kr. kg
2399kr.kg
Lamba mínútusteik
Urðarhvarfi 4 / 203 Kópavogi
Sími 557 4848 / www.nitro.is
Þarf kki próf, tryg ja eða skrá!
MIKIÐ ÚRVAL AF RAFMAGNSREIÐHJÓLUM
RafmagnsReiDhjól-
Electric system CHASSIS
Frame: Aluminium,Al6061
Front Fork: Aluminium,T40,26”
Head Set: VP-A41AC
Brake: F/R:TEKTRO DISC
BRAKE,MD-M300,TR180/MD-
M300TR-160
DRIVETRAIN
Motor: 8FUN,SWXH2,36V,250W /
350W
Max Speed(KM/H): EU: 25km/h,
Mileage: From 40-60km, depending on
usage & conditions
Crank Set: PROWHEEL,Al6061,-
PRO-E48PP,3/32*48T*170mm
Derailleur Level: SHIMANO,SL-M310
Derailleur: SHIMANO,ARD-TX55D
WHEELSET
Rim: DS75G,26”X4.0
Tire: KENDA K1151 26*4.0
Hub: MODUS/MD-JA165F-DSE-
30%
AFSLÁTTUR
AF ÖLLUM
HJÓLUM
5 . O K T Ó B E R 2 0 1 7 F I M M T U D A G U R26 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð