Morgunblaðið - 14.11.2019, Blaðsíða 44

44 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. NÓVEMBER 2019
GÆÐI – ÞEKKING – ÞJÓNUSTA
Ertu klár fyrir
veturinn?
Við hreinsum úlpur, dúnúlpur, kápur og frakka
20%
afsláttur til 23. nóv.
Allar yfirhafnir, frakkar,
kápur, dúnúlpur
og úlpur o.fl.
Iðulega er tvenns
konar röksemdum
teflt fram í umræðu
um samfélag og um-
hverfi.
Í fyrsta lagi að
kapítalismi sé heppi-
legasta samfélagsgerð
sem völ sé á og að
hann falli fullkomlega
að svokölluðu „mann-
legu eðli“. Og það
sem meira er, önnur samfélagsform
stríði hreinlega gegn „mannlegu
eðli“ og séu því fyrir bragðið
dauðadæmd.
Í öðru lagi, að markaðshagkerfið
sé með öllu ótengt þeim mikla
vanda sem mannkynið stendur
frammi fyrir – og reyndar lífríkið
allt; vanda sem ógnar jafnt mann-
legu samfélagi og umhverfi okkar –
og hér er röskun á loftslagi vissu-
lega alvarlegasta ógnin en alls ekki
sú eina. Orsakir vandans er sagt að
megi rekja til okkar allra á einn
eða annan hátt.
Þessar staðhæfingar birtast í
margvíslegu formi: manneskjan sé í
sínu innsta eðli gráðug og ágjörn
og reiðubúin að ganga á umhverfi
sitt; það sé manninum nánast
áskapað að trúa á vöxt
án endimarka; vandinn
sé sá að við kaupum
rangar vörur (ef við
aðeins keyptum
„græna“ framleiðslu
væri allt í himnalagi);
vandinn sé fólksfjöld-
inn; fátækt geti hinir
fátæku sjálfum sér um
kennt. Ef þeir hefðu
aflað sér betri mennt-
unar, látið vera að
eignast börn, verið
vinnusamari, hefði líf
þeirra tekið aðra stefnu og orðið
þeim gæfuríkara.
Samkvæmt þessum útbreiddu
viðhorfum, þá séu vandamálin
vissulega til staðar og til að horfast
í augu við, en þau séu að öllu leyti
óháð því hvernig markaðshagkerfið
vinnur, hverjir séu innbyggðir drif-
kraftar þess og hvatar. Og þar sem
við sem einstaklingar (ekki þetta
kerfi) berum ábyrgð á því hvernig
komið er þá sé nú um það að ræða
að breyta hegðunar- og neyslu-
mynstri okkar, eignast færri börn
og þar fram eftir götunum.
En jafnvel þótt við gerum þetta,
þá heyrast þær raddir að vegna
framangreindra þátta í eðli okkar,
græðgi og eigingirni þá geti svo
farið að við séum ófær um að ráða
við þann vanda sem við stöndum
frammi fyrir.
Að mínu mati gengur það engan
veginn upp að hvítþvo frjálsmark-
aðskerfið af því að bera ábyrgð á
þeirri kreppu sem þegar er farin
að hrjá okkur bæði félagslega og í
lífríkinu. Ástæðurnar eru þessar:
a. Gangverk kapítalismans bygg-
ist á því sem meginmarkmiði að
skapa arð, framleiða vörur og selja
á markaði með það fyrir augum að
enda með meira í vasanum en lagt
var upp með;
b. Svo kerfið virki þarf sam-
keppni og stöðugan vöxt (í heimi
sem þó getur ekki óendanlega gefið
af sér), enda skellur jafnan á
kreppa þegar hægir á hagvexti eða
hann stöðvast;
c. Kapítalisminn þekkir ekki það
hugtak að komið sé nógur auður
hvað þá ef sagt er að hann sé orð-
inn of mikill;
d. Samkeppni og hagnaðarvon
knýja kerfið áfram, en hætt er við
að hvort tveggja spilli ein-
staklingum og valdi auk þess spill-
ingu í viðskiptalífi;
e. Engir innbyggðir öryggis-
ventlar eða hemlar eru til staðar
sem stöðva kerfið þegar það veldur
félagslegri kreppu eða umhverfisvá.
Af hálfu hagfræðinga er iðulega
vísað í slíkar afleiðingar sem âut-
anaðkomandi þátta“;
f. Reynslan kennir að fylgifiskur
kapítalismans sé gríðarlegur ójöfn-
uður í skiptingu auðs og valda;
g. Þegar reynt er að kveða niður
eða forðast fyrrnefnda „ut-
anaðkomandi þætti“ af umhverfis-
og félagslegum toga, þá er því
mætt af alefli af hálfu hags-
munaafla til að stöðva allar aðgerð-
ir sem gætu truflað gangverk kerf-
isins.
Niðurstaðan er einfaldlega sú að
kerfi sem byggist á samkeppni og
fjármagni, kapítalisminn, hefur inn-
byggða hvata sem valda umhverf-
isspjöllum og félagslegum vanda-
málum.
Vissulega eru margir þeirrar
skoðunar að kerfið megi lappa upp
á og laga. Ég tel hins vegar að þær
umbætur sem þörf er á snúist um
grandvallaratriði sem hreinlega
stríði gegn þeirri hugsun sem kerf-
ið hvílir á. Og ef við á annað borð
gætum lagfært kerfið, hví ekki að
ganga enn lengra og skapa nýtt
kerfi sem raunverulega tekur á
þeim vanda sem við vitum að við
komumst ekki hjá að horfast í augu
við; kerfi sem hefur það að mark-
miði að framleiða til að fullnægja
frumþörfum okkar, þar með talið
að tryggja heilbrigt lífríki með sín-
um eðlilegu sveiflum af völdum
náttúrunnar sjálfrar.
En er það raunsætt að tala fyrir
öðru kerfi? Okkar tegund er um
það bil 300.000 ára gömul. Og
framan af eða fram á akuryrkju-
tímann stunduðu menn veiði-
mennsku án fastrar búsetu sem
síðan breytist fyrir um 10.000 ár-
um. Búsetuform og byggðir manna
tóku á sig ýmsar myndir. Með öðr-
um orðum, 99% af líftíma okkar
tegundar höfum við búið í sam-
félögum sem voru skipulögð með
allt öðrum hætti en við gerum nú,
og það sem meira er, þau hvíldu á
siðvenjum og verðmætamati sem
reyndi að framkalla gerólíka eðlis-
kosti manneskjunnar en við gerum
nú.
Mörg fyrri samfélagsform
byggðu á því að fólk gæti unnið
saman, lynt saman, deilt með sér
og að jafnræði væri með kynj-
unum.
Þetta eru talin hafa verið ein-
kenni á mörgum samfélögum í ár-
daga. Með öðrum orðum, þá bjugg-
um við í samfélögum sem hvöttu til
og verðlaunuðu annars konar hegð-
unarmynstur en kapítalisminn ger-
ir. Þetta þýðir þá líka að ekkert er
það í svokölluðu „mannlegu eðli“
sem stendur í vegi þess að við bú-
um í samfélagi þar sem ríkir jöfn-
uður og lífríkið er verndað; sam-
félagi þar sem framleiðslan
fullnægir grundvallarþörfum hvers
og eins með aðferðum sem í raun
og sann eru sjálfbærar fyrir móður
jörð.
Vísindamenn telja að við stönd-
um frammi fyrir þeirri hættu að
jarðarbúar gætu verið að fyrirfara
sér. Ríkisstjórnir lýsa yfir neyðar-
ástandi. Ef þetta er svo, þarf þá
ekki að grípa til ráðstafana sem
duga?
Eftir Fred
Magdoff
Fred Magdoff
» Það gengur engan
veginn upp að
hvítþvo frjálsmarkaðs-
kerfið af því að bera
ábyrgð á þeirri kreppu
sem þegar er farin að
hrjá okkur bæði fé-
lagslega og í lífríkinu.
Höfundur er sérfræðingur í plöntu-
og jarðvegsfræðum við háskólann í
Vermont í Bandaríkjunum. Hann
kemur fram á opnum fundi í Safna-
húsinu við Hverfisgötu klukkan 12 í
hádeginu á laugardag, 16. nóvember.
Umhverfi og kapítalismi – verður ótemjan tamin?
Allt um sjávarútveg