Hugur og hönd - 01.06.1986, Blaðsíða 14

ÍSLENSKA
SAUÐFÉÐ OG
SÉRKENNI ÞESS
Uppruni íslenska sauðfjárins
r
slenska sauðféð er um margt sér-
stætt. Það hefur lítið verið bland-
að öðrum fjárkynjum allt frá
landnámi og er því frumstætt.
Vitneskju um uppruna íslenska
fjárins má fá úr fornleifum, fornum
skráðum heimildum, og með þvi að
bera íslenska féð saman við fjárkyn
nágrannalandanna.
Fornminjar um sauðfé hafa lítið
verið rannsakaðar hér á landi ennþá.
Þó rannsakaði danskur sérfræðingur,
Magnus Degerböl að nafni, bein úr
sauðfé, sem fundust við uppgröftinn
að Stöng í Þjórsárdal árið 1939. Talið
er, að sú byggð, sem var til forna í
Þjórsárdal, hafi farið í eyði í miklu
öskugosi frá Heklu árið 1104. Magnus
Degerböl gaf jafnframt yfirlit um hús-
dýrabein frá Hofsstöðum við Mývatn.
Degerböl dró þá ályktun af rann-
sókn sinni, að íslenska féð til forna
hefði verið til muna sterkbyggðara en
miðaldafé frá Boringholm í Dan-
mörku, sem hann hafði bein úr til
samanburðar.
Á Hofsstöðum fannst ein hauskúpa
af kollóttri kind, en allar aðrar haus-
kúpur, sem fundust þar, voru af
hyrndum kindum. I Lundi í Svíþjóð
fundust tvær hauskúpur af ferhyrndu
fé við uppgröft á mannvistarlögum frá
tímabilinu 1020—1400. Aðrar haus-
kúpur voru allar af hyrndum kindum
af báðum kynjum.
Á Grænlandi hafa einnig komið í
ljós hauskúpur af sauðfé í uppgreftri,
og þar hafa bæði kynin verið hyrnd.
Þessir fornleifafundir benda til þess
að til forna hafi verið algengt það
hornalag, þar sem bæði kynin eru
hyrnd. Einnig hafa þá verið til kollótt-
ar ær, og ferhyrnt fé hefur verið til á
Norðurlöndum skömmu eftir land-
nám og gæti vel hafa komið hingað
með landnámsmönnum.
í fornsögum okkar er getið um ein-
kenni á sauðfé á nokkrum stöðum.
Hrúturinn Hösmagi, sem Grettir og
lllugi hlífðu við slátrun í Drangey
forðum, hefur verið grágolsóttur, þ.e.
ljós að ofanverðu, en með gráan kvið.
I Gull-Þóris sögu og Víga-Styrs
sögu er getið um grátt fé, og í Guð-
mundar sögu dýra er Guðmundi líkt
við kollótta á.
Á íslandi hefur forystufé verið
þekkt um langan aldur. í fornum lög-
um er getið um forystufé og það talið
metfé, sem merkti, að ekki var hægt
að reikna forystukind til venjulegs
verðs. Metfé var metið til verðs af sex
mönnum, þremur frá seljanda og
þremur frá kaupanda.
Oddur Einarsson segir frá kollótt-
um hrútum og ferhyrndu fé í íslands-
lýsingu sinni frá því um 1590.
Irski munkurinn Dicuil lýsti Fær-
eyjum í riti sínu „Liber de Mensura
Orbis Terrae“ frá því um 825. Þá
höfðu írskir einsetumenn dvalist þar í
um það bil 100 ár, en hrakist þaðan
undan norskum sjóræningjum. Því
séu eyjarnar nú óbyggðar, en á þeim sé
óteljandi fjöldi fjár.
Samkvæmt þessari heimild hefur
sauðfé að öllum líkindum borist til Fær-
eyja frá Bretlandseyjum. Það er sér-
kennandi fyrir færeyska féð, að þar
eru hrútar hyrndir, en ær kollóttar.
Þetta hornafyrirbæri er líka í göml-
um fjárkynjum á Hjaltlandi og Orkn-
eyjum, og eins í Merinófé, en er ekki
þekkt í Noregi eða Svíþjóð og ekki
heldur á íslandi nú á dögum. Þess
vegna virðist íslenskt fé ekki hafa
borist hingað frá Bretlandseyjum.
Að vísu getur Magnús Stephensen
þess árið 1808, að það komi fyrir hér
á landi, að kollóttar kindur fæðist
undan báðum foreldrum hyrndum.
Það gæti bent til þess, að hornalag
Færeyjafjárins hafi verið til hér á
landi áður fyrr, þó sjaldgæft væri, en
Magnús gæti einnig hafa fengið þessa
reynslu við blöndun sína á Merinófé
við íslenska féð.
Einnig kemur fyrir, að stórhnýflótt-
ir eða sívalhyrndir hrútar verða svo
stórhyrndir, að menn telja þá hyrnda,
en þeir bera í sér erfðavísi fyrir koll-
óttu og geta gefið af sér kollótt af-
kvæmi með hyrndum ám. Magnús
Stephensen gæti hafa átt við slíka
hrúta í riti sínu.
Vaðmál voru löglegur gjaldmiðill til
forna og mikilvæg verslunarvara.
Nöfn á vaðmálum benda til þess, að
svart, mórautt og e.t.v. grátt fé hafi ver-
ið algengt til forna og jafnvel algeng-
ara en nú er. Útflutningsskýrslur um
14
HUGUR OG HÖND