Hugur og hönd - 2019, Blaðsíða 23

2019 HUGUR OG HÖND 23
enda er litklæðum fornkappa lýst í
mörgum Íslendingasagna. Telja má
öruggt að þekking á jurtalitun hafi
borist frá manni til manns, fólk
lært á þær jurtir sem þekktust í
hverri sveit, og síðan farið að skrá
þessar aðferðir.
Fyrsta rit á íslensku sem fjallar
um litun kom út í Kaupmannahöfn
1786 og var höfundur þess Ólafur
Olavius.18 Í bókinni Grasnytjar eftir
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal
sem kom út í Kaupmannahöfn
178319, eru einnig leiðbeiningar
um jurtalitun af íslenskum og
erlendum toga.20 Í þessum ritum
koma fram haldgóðar upplýsingar
um þær plöntur sem gefa gulan,
rauðan, grænan, bláan, svartan
og purpuralit. Það er því nokkuð
öruggt að hér á landi hafi verið
haldgóð þekking á jurtalitun og
ekki ólíklegt að landnámsfólk hafi
komið með þekkinguna með sér
að utan, rétt eins og það kom með
kljásteinavefstaðinn. Ýmis nátt-
úruleg efni voru og eru notuð til
að festa og skýra jurtaliti s.s. álún,
rauður og hvítur vínsteinn, járn-
vítríól, koparvítríól, rifið tin o.fl.21
Gera má ráð fyrir að Íslendingar
hafi notað plöntur eins og litun-
arjafna (Diphasiastrum alpinum)
og haugarfa (Stellaria media) til
að festa litinn, en eflaust hafa ein-
hverjar aðferðir glatast með öllu.
Þeir litir sem eru mest áberandi
í glitmunstrum á söðuláklæðum
sem höfundur skoðaði eru rauðir,
rauðbleikir og mosagrænir tónar.
Einnig ber nokkuð á bláum og gulum
tónum. Rauðir og rauðbleikir litir í
áklæðunum hafa haldið sér nokkuð
vel. Rauður var almennt litaður úr
kúahlandi og var garnið látið liggja
í allt að sex vikur. Halldóra Bjarna-
dóttir dásamaði mjög þann lit og
kallaði hann kúahlandsrauðan.22
Hárauður litur fékkst ef garnið var
fyrst litað með fjallagrösum og síðan
látið liggja í nýju kúahlandi í eina til
tvær vikur.23 Rauðir litir fengust
einnig með krapprót, aðalbláberja-
lyngi, fjögralaufasmára, litunar-
mosa, geitskóf og fleiri plöntum.24
Talið er að sá rauði litur sem hér var
mikið notaður á 18., 19. og 20. öld
hafi einnig verið litaður með nátt-
úrulegum litum eins og kaktuslús
(Coccus cacti) og krapprót (Rubia
tinctoria) sem voru fluttir inn.25
Miðað við hve vel rauðir og bleikir
tónar hafa haldið sér á söðuláklæð-
unum þá geta þeir verið litaðir úr
kaktuslús og krapprót. Grænir og
mosagrænir litir hafa sennilega
fengist úr plöntum eins og blá-
klukku, burknalaufi, murublöðum
og stúfublöðum. Einnig fengust
grænir og mosagrænir tónar með
því að lita fyrst gula tóna og síðan úr
blástein á eftir.26 Heimildir eru fyrir
því að erlend litarefni svo sem indigó
(indigofera) hafi borist til Íslands
á seinni hluta 18. aldar, en áður en
það barst hingað lituðu konur blátt
úr storkablágresi.27 Það er því ekki
ósennilegt að þeir bláu litir sem
eru á söðuláklæðunum sem skoðuð
voru séu indigóbláir. Samkvæmt riti
Olaviusar28 gefa einnig bláberjalyng,
bláber og krækiberjalyng bláa liti.
Gulir litir fengust með aðalbláberja-
laufi, birkilaufi, fjallagrösum, jafna,
heimulunjóla, sóleyjum, gulmöðru
o.fl.29
Þetta eru ekki tæmandi upp-
lýsingar um þá liti sem eru í
söðuláklæðunum og þær jurtir
sem notaðar voru til að fá þá en
gefur þó innsýn inn í töfraheim
náttúrulegrar litunar. Í dag er
jurtalitun orðin mun algengari og
útbreiddari en hún hefur verið um
langt skeið, ekki síst vegna þess
að aðferðin er mun vistvænni en
kemískar litunaraðferðir. Það er
einmitt sú litadýrð sem er í gömlu
söðuláklæðunum sem glæðir þau
lífi og þeirri fegurð sem í þeim
býr, ásamt frjálslegri munstur-
gerðinni.
Heimildaskrá
Áslaug Sverrisdóttir. (1981). Brot úr sögu litunar.
Hugur og hönd, bls. 40-43.
Áslaug Sverrisdóttir. (2006). Rautt að lit. Um
litun með möðrurótum í heimildum frá 17. og 18.
öld. Hugur og hönd, bls. 18-21.
Björn Halldórsson. (1783). Gras-nytjar.
Kaupmannahöfn: [útgefanda ekki getið].
Elsa E. Guðjónsson. (1974). Jurtalitun á 18. og 19.
öld. Húsfreyjan 25(2), bls. 23-25.
Elsa E. Guðjónsson. (1994a). Glitsaumað söð-
uláklæði. Í Árni Björnsson (ritstjóri) Gersemar
og þarfaþing. Úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns
Íslands, bls. 84-85 Reykjavík: Þjóðminjasafn
Íslands og Hið íslenska bókmenntafélag.
Elsa E. Guðjónsson. (1994b). Handíðir horfinnar
aldar. Sjónabók frá Skaftafelli. Þjms. Þ. og Þ.
Th. 116 = An Icelandic eighteenth century
manuscript pattern book. Reykjavík: Mál
og menning. [Ljóspr. útg. af Sjónabók Jóns
Einarssonar í Skaftafelli].
Elsa E. Guðjónsson. (2004). Listræn textíliðja
fyrr á öldum. Í Árni Björnsson og Hrefna
Róbertsdóttir (ritstj.) Hlutavelta tímans.
Menningararfur á Þjóðminjasafni, bls. 272-289.
Reykjavík: Þjóðminjasafn Íslands.
Halldóra Bjarnadóttir. (1928). Jurtalitun. Hlín,
bls. 58-64.
Halldóra Bjarnadóttir. (1966). Vefnaður á
íslenskum heimilum á 19. öld og fyrri hluta 20.
aldar. Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs og
Þjóðvinafélagsins.
Ingibjörg Tryggvadóttir. (1974). Nokkur orð um
jurtalitun. Húsfreyjan (25)2, bls. 19-22.
Íslendingasögur VIII bindi. Eyfirðingasögur
og Skagfirðinga. (1968). Guðni Jónsson bjó til
prentunar. Reykjavík: Íslendingasagnaútgáfan.
Jónas Jónasson. (1945). Íslenzkir þjóðhættir.
2. útgáfa [1. útgáfa 1934.] Reykjavík: Jónas og
Halldór Rafnar.
Lilja Árnadóttir. (2009). Íslenskar sjónabækur
frá 17. öld til 19. aldar. Í Birna Geirfinnsdóttir og
Guðmundur Oddur Magnússon (ritstj.) Íslensk
sjónabók, bls. 29. Reykjavík: Heimilisiðnaðarfé-
lag Íslands.
Ólafur Ólafsson Olavius. (1786). Fyrisagnar
Tilraun um Litunar=giørd á Íslandi : bædi med
útlenzkum og innlenzkum medølum, ásamt
vidbæti um ymislegt því og ødru vidvíkiandi.
Kaupmannahöfn: [útgefanda ekki getið].
Sigrún P. Blöndal. (1948). Vefnaðarbók. Akureyri:
Ársritið Hlín.
Sigríður Halldórsdóttir. (1965). Vefnaðarfræði.
[Óútgefið efni].
Sigríður Halldórsdóttir. (1969). Íslenski
glitvefnaðurinn. Hugur og hönd. Rit heimilis-
iðnaðarfélags Íslands, bls. 7–9.
Þórdís Stefánsdóttir. (1919). Jurtalitir. [Fylgirit
19. júní]. Reykjavík: [útgefanda ekki getið].