Hugur og hönd - 2019, Qupperneq 29

2019 HUGUR OG HÖND 29
Óvíst er hvort sápa hefur almennt verið búin til á
heimilum fyrr en í upphafi 20. aldar, en þá virðist
áhugi á þessum einfalda heimilisiðnaði hafa vaknað.
Uppskrift að sápu birtist fyrst í tímaritinu Hlín árið
1918. Í sápuna þurfti 15 lítra af vatni, 5 pund af fitu
og 3 pund af sóda ásamt leskjuðu kalki og salti. Fylgdi
sögunni að ekki væru öll efnin auðfengin, en ef til
vill byggju einhverjir svo vel að geta nýtt sér hana.
Uppskriftin mun eiga rætur að rekja til iðnsýningar
sem haldin var á Akureyri sama ár og er hennar getið
í nokkrum viðtölum Þjóðminjasafnsins frá 1986 sem
finna má á www.sarpur.is. Þar segir einn viðmælandi:
„Svo man ég eftir sápu sem búin var til heima á fyrri
stríðsárunum, mig minnir að hún væri kölluð "kalk-
sápa". Mig minnir að notað væri í hana fita og kalk. Ég
man hvernig hún leit út, hún var grá og hálfsundur-
laus... Svo kom önnur sápugerð til sem ég álít að hafi
um langt árabil verið mest notaða sápan hér um slóðir.
Í hana var notaður eitursóti og síðar vítissóti sem enn
fæst þó sennilega séu allir hættir að búa til sápu. Mig
minnir að ætti að hafa jafnþungt vatnið og fituna, þá
var engu floti hent, öllu var safnað í sápugerð, brætt
oftar en einu sinni og hreinsað vel.“
Líklegt er að seinni uppskriftin sé sú sem birtist á
vítissódadósum af tegundinni Red Seal Lye sem seld
var hér í verslunum um árabil. Þessi sápugerð virðist
hafa notið nokkurra vinsælda á kreppuárunum, enda
var hægt að nota afgangsfitu til sápugerðarinnar
og kostnaður við hana því lítill. Uppskriftin var birt
þrisvar í Hlín, árið 1928, 1935 og 1959 nokkuð svipuð
í öll skiptin. Í sápuna ætti að nota 1 bauk af vítissóda
sem mun hafa innihaldið 400 grömm, 2-2,5 kíló af
hreinsaðri fitu og 1,75 lítra af vatni. Nú til dags þætti
þessi uppskrift að sápu ekki sérlega góð því hún inni-
heldur of mikinn vítissóda og er því allt of sterk til
notkunar á húð.
Vítissódi er nauðsynlegur til að búa til fastar sápur,
en hann er sterkt efni sem þarf að fara mjög varlega
með. Vítissódi var þó til á velflestum heimilum, enda
notaður sem stíflueyðir.
Sápa verður til við efnahvarf þar sem fitusýrur
hvarfast við basa (lút) og úr verður nýtt efni, sápa.
Án þess að fara ítarlega í efnafræði sápugerðar þá er
mikilvægt að nota nægilega mikið af olíu til þess að
öll mólikúlin í lútnum geti bundist við olíumólikúlin
og orðið að sápumólikúlum. Annars inniheldur sápan
Sápugerð
H ö f u n d u r te xta o g l j ó s m y n d a : Brynhildur Bergþórsdótt ir