Hugur og hönd - 2019, Page 58

58 HUGUR OG HÖND 2019
Þegar við lítum í kringum okkur í náttúrunni sjáum
við mest af grænum lit. Hann kemur af litarefninu
Chlorophyl sem gegnir stóru hlutverki í ljóstillífun
plantna. Grænan lit er hins vegar erfitt að fá með
jurtalitun, því Chlorophyll er alls ekki gott litarefni
og því þarf að lita bæði með bláum og gulum lit til
að fá grænt. Undir Chlorophyl litarefninu í flestum
plöntum leynast hins vegar önnur litarefni sem oftast
eru gul, en það sjáum við vel í haustlaufunum þegar
græni liturinn hverfur.
Gulur litur er nefnilega einn algengasti liturinn í
náttúrunni og fjöldinn allur af gulum litarefnum er
í jurtum, sem oftast eru falin af græna litnum. Efna-
fræðilega tilheyra flest gulu litarefnin hópi flavonóða
(e. flavonoids) eða um 90%.1 Nafnið er dregið af
latneska orðinu Flavus sem þýðir gulur. Fjöldi þekktra
flavonóða er um 8000 nú um stundir og mun fjölga
enn með frekari rannsóknum.2
Hundruð jurta geta gefið gula, gullna, gulgræna,
rauðgula og gulbrúna liti, en litarefnin eru mismun-
andi litföst og þess vegna getur verið áhugavert að
skoða aðeins nánar þau litarefni sem þarna eru á
ferðinni.
Flavonóða (e. favonoid) litarefni eiga það sameigin-
legt að það þarf festi til að gera þá litfasta og jafnvel
þá komast þau ekki nálægt því að vera jafn litföst og
bláir litir indigós og rauðir litir möðrurótar og kaktu-
slúsar. Gulir jurtalitir eru einfaldlega ekki vel fastir3
sem sést oft vel í gömlum textíl þar sem gulur litur
hefur horfið og skilið eftir sig bláan lit þar sem áður
var grænn.
Flavonóðar er fjölbreyttur hópur litarefna sem
er í jurtum. Þeim er oft skipt í 12 undirflokka, en af
þeim eru þrír áhugaverðastir fyrir jurtalitun, flavón,
flavonól og antósýanín.
Algengustu gulu litarefnin tilheyra undirflokk-
unum flavón og flavonól sem saman eru þekkt sem
antoxanthin sem þýðir gulu litarefnin, en þau eru
hvít til ljósgul.4 Flavónól eru dekkri á litinn en flavón,
en flavón gefa föstustu litina. Eitt aðallitarefnið í
jurtinni Reseda luteola, Litkoll, sem hefur hvað mest
verið notuð til að lita gult, er einmitt flavónið lúteólin
sem er hefur besta festu í hópi flavonóða.
Þau flavonóðalitarefni sem lita rauða, bláa og fjólu-
bláa liti tilheyra undirflokki sem kallast antósýaníne
en nafnið kemur af grísku orðunum anthos=blóm og
kyanos=blár.5 Þessi litarefni eru rúmlega 400 tals-
ins og eiga það sameiginlegt að vera mjög viðkvæm
fyrir útfjólubláu ljósi og breytingum á sýrustigi og
hafa því lítið eða ekkert verið notuð til litunar meðal
evrópskra litunarmeistara fyrri tíma enda dofna
litirnir óhjákvæmilega fljótt.6 Auðvelt er að þekkja
antósýanín litarefni því þau taka á sig rauðan lit í súru
umhverfi, en bláan í basísku umhverfi.
Festar til notkunar við jurtalitun
Flestar jurtir sem vaxa á Íslandi innihalda litarefni
af gerðinni flavón eða flavonól og þurfa því festi til
að gefa góðan lit. Það eitt að sjóða jurtir í vatni með
textíl, hvort sem er ullargarni eða efnisbút, gefur
lítinn lit og alls ekki varanlegan. Festar (e. mordant)
geta verið tannín úr jurtum, eða málmsölt eins og t.d.
alún, tin, króm, kopar og járn. Alún var og er mikil-
vægasti festirinn, enda breytir hann ekki litnum eins
og kopar- eða járnsölt gera.
Gulir litir verða ólívugrænir með koparfesti og
Af gulum lit jurta
H ö f u n d u r te xta o g l j ó s m y n d a : Brynhildur Bergþórsdótt ir