Hugur og hönd - 2019, Blaðsíða 60

60 HUGUR OG HÖND 2019
settar út þegar öll hætta á frosti er liðin hjá. Oftast
er það um mánaðamót maí, júní. Lítið þarf að hugsa
um plönturnar á vaxtartímanum, en þegar laufin eru
orðin sæmilega stór er hægt að taka þau ystu og nota
til litunar. Oftast er hægt að taka aðra uppskeru síð-
sumars. Vel má þurrka laufin og geyma þannig. Litur-
inn er ekki síðri af þurrkuðum laufum. Þegar plantan
blómstrar á öðru ári, er hægt að safna fræi og sá aftur.
Guli liturinn frá Litkoll er ákaflega skær og hreinn.
Eiginlega hentar hann best til yfirlitunar og gefur
virkilega fallega græna liti með indígó og appel-
sínugula með möðrurót.
Helstu íslenskar jurtir sem lita gult
Árið 1919 kom út lítið rit sem Heimilisiðnaðarfélag
Íslands hafði kostað, Jurtalitir eftir Þórdísi Stef-
ánsdóttur. Félagið hafði þá ekki bolmagn til að gefa
ritið út sjálft og var það því gefið út sem fylgirit við
2. árgang af tímaritinu 19. júní. Í ritinu er gefið yfirlit
yfir íslenskar jurtir sem nota má til litunar. Þær gefa
allar mismunandi gula liti og eru sumar hverjar vel
listfastar. Þær helstu sem hún nefnir eru birkilauf,
beytilyng, elftingar, fjallagrös, heimulanjóli, gul- og
hvítmaðra, hreindýramosi, litunarmosi, maríu-
stakkur, rabarbari, sortulyng, og túnsúra.11
Gulir litir sem ekki eru flavonóðar
Til eru margir flokkar gulra litarefna í náttúrunni.
Þrír óskyldir flokkar gulra litarefna eru karótenóðar,
kúrkúmin og alkalóíðar sem eiga það sameiginlegt að
geta litað textíl án aðstoðar festa, ólíkt flavonóðum. Þau
gefa einnig sérlega sterka gula liti og hafa víða verið
notuð til litunar þrátt fyrir að vera ekki sérlega litföst.14
Fyrst er að nefna karótenóða, sem gefa gulan, rauð-
gulan og rauðan lit sem eru í mjög mörgum blómum,
ávöxtum og rótum jurta. Um 400 þekkt efni tilheyra
þessum flokki, en við þekkjum litina úr blómum eins
og t.d. hóffífli, flauelsblómi, ávöxtum tómatplöntunnar
og gula lit gulrótarinnar. Þekktasta litunarefnið innan
þessa flokks er líklega Annatto fræið ásamt Saffron (e.
crocetin) sem er notað sem krydd í austurlenskri mat-
argerð, en einnig sem litarefni. Það gefur mjög sterkan
lit og góða lykt. Það var notað í austurlöndum og síðar
Evrópu m.a. til að lita silki- og hörundirfatnað kvenna en
var alltaf dýrt litarefni og ekki sérlega litfast.
Kúrkúmín er í rót túrmerikplöntunnar og er líka mjög
sterkt litarefni, en ákaflega óstöðugt í sólarjósi og
basísku umhverfi. Það hefur þrátt fyrir það verið notað
mikið í Austurlöndum til litunar, en var lítið sem ekkert
notað af evrópskum litunarmeisturum vegna þess hve
fljótt það dofnaði.
Síðasti guli flokkurinn, alkalóíðar, sem fást fyrst og
fremst úr jurtum af tegundinni berberis og mahóní voru
lítið notaðir í Evrópu, en þeim mun meira í Asíu, Ame-
ríku og Afríku. Litur þess er einnig mjög sterkur og ólíkt
hinum tveimur, þá er hann vel fastur.
L i t k o l l u r. L a u f a f L i t k o l l i .