Ljósmæðrablaðið - aug. 2019, Side 21

21LJÓSMÆÐRABLAÐIÐ - ÁGÚST 2019
ekki bara um að veita fólki upplýsingar eða ráðleggingar heldur er hún
leið til að hafa áhrif á heilbrigðishegðun fólks og í þessu tilfelli áhættu-
sama kynhegðun (Sóley S. Bender, 2012). Judith Bruce (1990) sem setti
fram hugmyndafræðilegt líkan um gæði fjölskylduáætlunarþjónustu
(e. family planning services) gerir mikinn greinarmun á því að veita
upplýsingar, sem hún lítur ekki á sem ráðgjöf, og meðferðarsambandi
(e. interpersonal relations) þar sem unnið er með einstaklingnum til að
ná árangri og í þessu tilfelli að nota getnaðarvarnir á sem árangursrík-
astan hátt. Í byrjun starfsemi móttökunnar á kvennadeildinni var stuðst
við HLUSTA líkanið við ráðgjöfina (Rinehart, Rudy og Drennan,
1998). Í meira en áratug hefur verið stuðst við VELJA líkanið (Sóley S.
Bender, 2012). Það byggir á þeirri hugmyndafræði að einstaklingurinn
eigi rétt á að taka upplýsta ákvörðun um notkun getnaðarvarnar. Um er
að ræða tvíhliða tjáskipti og gengið úr skugga um margvíslega áhrifa-
þætti á ákvörðun um notkun getnaðarvarnar, bæði hvetjandi og letjandi
þætti. Lögð er áhersla á að konan sé sátt við þá getnaðarvörn sem valin
er og hafi nægar upplýsingar til að geta haldið áfram notkun hennar.
Vísað er í bókarkaflann Ráðgjöf um getnaðarvarnir: Hugmyndafræði-
legt líkan til frekari upplýsinga um líkanið (Sóley S. Bender, 2012).
Einn af mikilvægum þáttum ráðgjafar er að veita grunnupplýsingar
um getnaðarvarnir. Hluti þessara upplýsinga snúa að kostnaði getnað-
arvarna. Val á getnaðarvörn er háð mörgum þáttum og er einn þeirra
kostnaður. Langtímagetnaðarvarnir eins og hormónastafur og horm-
ónalykkja eru getnaðarvarnir sem þarf að greiða fyrir áður en þeim er
komið fyrir í líkama konunnar. Geta þessar getnaðarvarnir kostað á
bilinu 22.000-26.000 kr. Kostnaðurinn getur verið hindrun varðandi val
á þessum getnaðarvörnum því það getur reynst auðveldara fyrir stúlkur/
konur að dreifa kostnaðinum yfir lengri tíma eins og gert er þegar pillan
er notuð. Í rannsókn Mestad og félaga (2011) kom fram að þegar búið
var að gera allar getnaðarvarnirnar fríar þá völdu ungar stúlkur fremur
langtímagetnaðarvörn en skammtímagetnaðarvörn sem sýndi mikil-
vægi kostnaðar við val á getnaðarvörn.
Markmið ráðgjafar um getnaðarvarnir er að konan nái að hafa stjórn
á frjóseminni og geti tekið ákvörðun um barneign þegar hún er tilbúin
til þess. Óráðgerðar þunganir meðal kvenna um allan heim árið 2012
voru taldar vera um 40% af öllum þungunum og í V-Evrópu um 34%
(Sedgh, Singh og Hussain, 2014). Hlutfall óráðgerðra þungana meðal
unglingsstúlkna er mun hærra, en í Bandaríkjunum er það um 80%
(Speidel, Harper og Shields, 2008). Rekja má ástæður óráðgerðra þung-
ana til þess að getnaðarvarnir eru ekki notaðar (52%), þær notaðar stop-
ult eða ekki rétt (43%) og þær bregðist (5%) (Frost, Darroch og Remez,
2008). Ráðgjöf um getnaðarvarnir þarf sérstaklega að ná til þeirra sem
ekki nota getnaðarvarnir en þurfa á þeim að halda og líka þeirra sem
ekki nota getnaðarvörn á réttan hátt. Getnaðarvarnir sem eru notenda-
háðar eins og pillan, hringurinn og plásturinn gera kröfu til notandans
að hann noti getnaðarvörnina rétt. Í umfjöllun Rosenberg og Waugh
(1999) um meðferðarheldni við notkun getnaðarvarna eins og pillunnar
kom fram að í rannsókn þeirra meðal kvenna í öllum aldurshópum hafi
47% þeirra gleymt að taka inn eina eða fleiri pillur í hverju pilluspjaldi.
Hins vegar eru langtímagetnaðarvarnir eins og lykkjur og hormóna-
stafur mun öruggari kostur því þær eru ekki notendaháðar (Glasier,
2009). Sýnt hefur verið fram á að 60,6% kvenna eru enn að nota pilluna
eftir ársnotkun, 42,2% eftir tvö ár og 31,5% eftir þrjú ár (Diedrich o.fl,
2015). Rannsókn Diedrich og félaga (2015) sýndi jafnframt samanburð
á notkun langtíma- (lykkjur og hormónastafur) og skammtímagetnað-
arvarna (hormónasprauta, pillan, hormónahringur, hormónaplástur).
Eftir þriggja ára notkun þá komu langtímagetnaðarvarnir marktækt betur
út en skammtímagetnaðarvarnir (67,2% á móti 31%). Fram kom í rann-
sókninni að 69,8% kvenna sem notuðu hormónalykkjuna, 69,7% sem
notuðu koparlykkjuna og 56,2% sem notuðu hormónastafinn voru enn
að nota þessar getnaðarvarnir þremur árum eftir að hafa byrjað notkun
þeirra. Í gagnreyndum leiðbeiningum National Institue for Health and
Care Excellence í Bretlandi var gefin út sú yfirlýsing að aukin notkun
langtímagetnaðarvarna muni fækka óráðgerðum þungunum (NICE,
2005). Fyrsta val um getnaðarvörn, sérstaklega fyrir ungar stúlkur,
var lengi vel samsetta pillan. Hafa Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
(WHO) og Sjúkdómavarnastofnun Bandaríkjanna (CDC) mælt með
langtímagetnaðarvörnum (Klein, Arnold og Reese, 2015; WHO, 2016).
Í leiðbeiningum WHO (2016) er lögð áhersla á að ungar stúlkur hafi val
um allar tegundir getnaðarvarna alveg eins og eldri konur og að aldur sé
ekki frábending varðandi notkun getnaðarvarnar.
Aðgengi og gæði ráðgjafar um getnaðarvarnir geta skipt sköpum
varðandi ákvörðun fólks um notkun getnaðarvarna og markvissa notkun
þeirra. Sýnt hefur verið fram á að markviss ráðgjöf um getnaðarvarnir
hefur marktæk áhrif á viðhorf og þekkingu á getnaðarvörnun og notkun
þeirra borið saman við þá sem ekki fengu slíka ráðgjöf (Nobili, o.fl.,
2007). Jafnframt hefur komið í ljós að konur velja í auknum mæli getn-
aðarvarnir sem þær fá góða fræðslu og ráðgjöf um. Í rannsókn Gemzell-
-Danielsson og félaga (2011) kom fram að eftir ráðgjöf um getnað-
arvarnir þá völdu 22,5% kvenna hormónahringinn en 8,5% ætluðu að
velja þá getnaðarvörn fyrir ráðgjöfina. Í fræðilegri samanekt Dahlend-
orf, Krajewski og Borrero (2014) kom í ljós að þeir skjólstæðingar sem
voru ánægðari með þá ráðgjöf sem þeir höfðu fengið um getnaðarvarnir
voru ánægðari með getnaðarvörnina sem var valin.
Það er ólíkt eftir menningarheimum hvaða tegundir getnaðarvarna
verða helst fyrir valinu hjá konum eftir þungunarrof. Í Bandaríkjunum,
á Íslandi og á Nýja Sjálandi voru það einkum skammtímagetnaðarvarnir
sem konur byrjuðu að nota eftir þungunarrof en í Tyrklandi urðu lang-
tímagetnaðarvarnir frekar fyrir valinu. Í bandarísku rannsókninni kom
fram að 57,7% völdu skammtímagetnaðarvarnir, 28,9% lykkju eða staf,
13,4% smokk eða enga getnaðarvörn (Rocca o.fl., 2017). Rannsóknin
hér á landi sýndi fram á að 85,2% þeirra kvenna sem fengu ráðgjöf um
getnaðarvarnir völdu skammtímagetnaðarvarnir en aðeins 5,4% lykkj-
una (Bender og Geirsson, 2004). Á Nýja Sjálandi völdu 67,6% skamm-
tíma-getnaðarvarnir en 25,1% lykkjuna (Roberts, Silva og Xu, 2010).
Gagnstæð mynd af getnaðarvarnanotkun eftir þungunarrof kom fram í
tyrkneskri rannsókn. Í þeirri rannsókn völdu mun fleiri langtímagetn-
aðarvarnir (50% lykkjuna og 4,4% hormónastafinn) miðað við skamm-
tímagetnaðarvarnir (32,6%) (Ortayli, Bulut og Nalbant, 2001). Eins og
sést á þessum niðurstöðum þá er samanburður að ýmsu leyti erfiður.
Sem dæmi má nefna að ekki er aðgreint í bandarísku rannsókninni
hversu margir notuðu ýmist smokkinn eða enga getnaðarvörn og því
ekki unnt að gefa heildarmynd af notkun skammtímagetnaðarvarna.
Niðurstöður rannsóknanna gefa þó vísbendingar um meginvalkosti
kvenna varðandi skammtíma- og langtímagetnaðarvarnir. Fáar rann-
sóknir hafa verið gerðar hér á landi um notkun getnaðarvarna og því
þótti nauðsynlegt í ljósi tuttugu ára starfsemi þessarar móttöku, Ráðgjöf
um getnaðarvarnir, á kvennadeild Landspítalans að skoða hvernig
þróunin hefur verið. Voru eftirfarandi rannsóknarspurningar lagðar til
grundvallar rannsókninni og eiga þær allar við tímabilið 1997-2017:
Varð einhver breyting á hlutfallslegum fjölda koma eftir aldri kvenna
eða tegund komu (nýkoma og endurkoma), hvaða tegundir getnað-
arvarna völdu konur að nota miðað við aldur þeirra, varð einhver hlut-
fallsleg breyting á notkun skammtímagetnaðarvarna borið saman við
langtímagetnaðarvarnir?
AÐFERÐ
Rannsókn þessi er gerð með leyfi Siðanefndar Landspítalans nr.
48/2016. Auk þess veittu framkvæmdastjóri lækninga og yfirlæknir
kvennadeildar Landspítalans leyfi fyrir henni. Rannsóknin byggist á
skráðum gögnum um þær konur sem höfðu komið á móttökuna Ráðgjöf
um getnaðarvarnir á tímabilinu mars 1997 til loka árs 2016. Við gagna-
greiningu er skoðaður aldur kvenna, komur (nýkomur og endurkomur)
og tegundir getnaðarvarna. Gögn voru sett í SPSS (útgáfu 24) til
gagnagreiningar. Byggðist gagnagreiningin á lýsandi tölfræði. Breytur
voru skilgreindar eftir aldri og tímabilum. Aldur miðaðist við 13-14
ára, 15-19 ára, 20-24 ára, 25-29 ára, 30-34 ára, 35-39 ára, 40-44 ára
og 45-49 ára. Skilgreind voru fjögur fimm ára tímabil þ.e. 1997-2001,
2002-2006, 2007-2011, 2012-2016. Í þessari gagnagreiningu eru pilla,
mini-pilla, hormónasprauta, hormónahringur, hormónaplástur, hetta
og smokkur flokkaðar sem skammtímagetnaðarvarnir en koparlykkja,
hormónalykkja og hormónastafur sem langtímagetnaðarvarnir.
NIÐURSTÖÐUR
Alls voru 3726 komur á tímabilinu 1997-2016, þar af 1977 nýkomur
og 1749 endurkomur. Árlegur meðalfjöldi koma á tímabilinu voru 186.