Ljósmæðrablaðið - ágú. 2019, Blaðsíða 23

23LJÓSMÆÐRABLAÐIÐ - ÁGÚST 2019
Þegar bornar voru saman annars vegar langtímagetnaðarvarnir og
skammtímagetnaðarvarnir kom í ljós að konur völdu minnst að nota
langtímagetnaðarvarnir á tímabilinu 2007-2011 en mest á síðasta
tímabilinu, 2012-2016 (Mynd 7).
UMRÆÐA
Niðurstöður benda til þess að breyting hafi orðið á vali kvenna sem
koma á móttökuna varðandi notkun getnaðarvarna. Konur eru í vaxandi
mæli á síðasta fimm ára tímabilinu (2012-2016) að velja langtímagetn-
aðarvörn eins og hormónastaf og er það í samræmi við þróun í öðrum
löndum eins og í Bandaríkjunum (Diedrich o.fl., 2015). Stefnumót-
andi stofnanir eins og Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin og Sjúk-
dómavarnastofnun Bandaríkjanna hafa lagt áherslu á langtímagetn-
aðarvarnir til að koma betur í veg fyrir óráðgerða þungun (Klein o.fl.,
2015; WHO, 2016). Sú hefð að pillan væri besta val um getnaðarvörn
hefur lengi verið við lýði hér á landi eins og í nágrannalöndum en virð-
ist samkvæmt þessum niðurstöðum að einhverju leyti á undanhaldi.
Viðhorfin til pillunnar eru þó lífsseig. Rannsókn í Bretlandi (2007) sýndi
það viðhorf hjá læknum (80-85%) og hjúkrunarfræðingum (70-79%)
að pillan væri besti valkosturinn fyrir konur nema þær elstu (42 ára) en
mun færri töldu langtímagetnaðarvarnir vera við hæfi fyrir ungar stúlkur
(Wellings o.fl., 2007). Sýnt hefur verið fram á að hormónastafur veitir
örugga getnaðarvörn í lengri tíma en pillan og hormónasprautan. Við 24
mánaða notkun héldu þær stúlkur sem notuðu hormónastafinn marktækt
oftar áfram þeirri notkun borið saman við hinar sem notuðu pilluna eða
hormónasprautuna. Meðalnotkun hormónastafsins var 18,7 mánuðir en
11, 9 mánuðir við notkun pillunnar eða hormónasprautunnar (Lewis
o.fl., 2010).
Niðurstöður þessarar rannsóknar sýndu að fáar konur völdu að nota
hormónaplástur (0-3,3%) og hormónahring (0-5,9%). Þetta er minni
notkun heldur en fram kom í sænskri rannsókn þar sem 6,2% konur
völdu að nota hormónaplásturinn eftir ráðgjöf en 22,5% völdu horm-
ónahringinn (Gemzell-Danielsson o.fl., 2011). Þessar getnaðarvarnir eru
mun nýrri á markaði en pillan sem búin er að festa sig í sessi í íslensku
samfélagi í áratugi. Það hefur sýnt sig að það tekur tíma fyrir nýjar
getnaðarvarnir að öðlast traust. Eigindleg rannsókn Sundstrom (2012)
leiddi í ljós að konur höfðu vantrú á hormónagetnaðarvörnum eins og
hormónaplástri og hormónahring sem ekki voru teknar inn daglega eins
og pillan. Þeim fannst þær vera lítt rannsakaðar og jafnvel óöruggar en
höfðu takmarkaða þekkingu á þeim. Vinkonurnar voru að nota pilluna,
mæður þeirra þekktu hana vel og þær urðu því fyrir sterkri samfélags-
legri mótun varðandi pillunotkun. Einn þátttakandi í rannsókninni orðaði
það svo: „When you think of birth control you think of the pill“.
Aukning varð á nýkomum eftir því sem leið á tímabilið. Þessi þróun
stafar aðallega af skipulagsbreytingum því þeim konum sem ætla sér að
nota hormónasprautuna er í vaxandi mæli vísað á heilsugæsluna í áfram-
haldandi sprautur. Endurkomur hin síðari ár eru aðallega vegna uppsetn-
ingar á hormónastaf. Þær konur koma fyrst í ráðgjöf og svo í ísetningu.
Einnig koma ungar stúlkur í endurkomu sem eru að fá hormónagetnað-
arvörn í fyrsta skipti. Jafnframt er öllum konum boðið að hafa samband
ef einhverjar spurningar vakna. Er þetta í samræmi við almennar leið-
beiningar um endurkomur (WHO/RHR og JHBSPH/CCP, 2018).
Flestar konur sem komu á móttökuna voru á aldrinum 15-24 ára og
liggur skýring þess í því að konum á þessum aldri, einkum þeim sem eru
í aldurshópnum 15-19 ára og þeim sem eiga í erfiðleikum með notkun
getnaðarvarna, er sérstaklega vísað á móttökuna. Þetta eru einkum konur
sem nýlega hafa farið í þungunarrof á deildinni. Þar sem hlutfall óráð-
gerðra þungana er sérstaklega hátt hjá unglingsstúlkum er mjög mikil-
vægt að veita þeim markvissa ráðgjöf um getnaðarvarnir (Speidel o.fl.,
2008). Með móttökunni gefst meiri tími til að vinna með stúlkum/konum
en í hefðbundinni móttöku þar sem hver kona sem kemur í ráðgjöfina
fær a.m.k. 30 mín. viðtal. Sú þróun hefur orðið á árunum 1997-2016
að tíðni þungunarrofs hefur verulega farið lækkandi meðal íslenskra
unglingsstúlkna í aldurshópnum 15-19 ára. Árið 1997 var tíðnin 20,4
á 1000 stúlkur 15-19 ára en var komin niður í 12,6 á 1000 stúlkur
15-19 ára árið 2017 (NIHW, 2019)). Margvíslegir skýringarþættir geta
legið þar að baki eins og greitt aðgengi að neyðarpillunni en hún var
gerð aðgengileg í apótekum á Íslandi árið 2000. Einnig getur starfsemi
ráðgjafar um getnaðarvarnir, forvarnir í formi kynfræðslu og ef til vill
aukin meðvitund foreldra og viðtöl þeirra við unglinga um kynlíf og
getnaðarvarnir haft áhrif en þessir mögulegu áhrifaþættir eru lítt rann-
sakað hér á landi. Líklegt má telja að ráðgjöfin stuðli að meðferðarheldni
þar sem konan fær ítarlega fræðslu, virtur er réttur hennar til að taka
sjálfstæða ákvörðun um notkun getnaðarvarnar og hún fær upplýsingar
um mögulegar aukaverkanir sem geta reynst hjálplegar ef spurningar
vakna um áframhaldandi notkun getnaðarvarnarinnar. Í stað þess að
hætta notkun getnaðarvarnar vegna aukaverkana er líklegra að hún viti
betur hvort viðkomandi aukaverkun er innan eðlilegra marka eða ekki.
Það kom í ljós í fræðilegri samantekt Dahlendorf og félaga (2014) að
fræðsla sem veitt er um aukaverkanir getnaðarvarna í ráðgjafarviðtali
skilar sér í meiri ánægju með notkun viðkomandi getnaðarvarnar og
meðferðarheldni hennar.
Það er áhyggjuefni að niðurstöður sýna að ódýrari getnaðarvarnir eins
og ódýrasta pillan og hormónasprautan verða oft fyrir valinu sem bendir
til þess að kostnaður getnaðarvarna hér á landi ráði nokkru til um val
á getnaðarvörn. Það reynist mörgum konum auðveldara að greiða um
3000 kr. á þriggja mánaða fresti eins og þegar ódýrasta pillan og horm-
ónasprauta er notuð, í stað þess að greiða um áttfalt hærri upphæð fyrir
langtímagetnaðarvörn eins og hormónastaf eða hormónalykkju þó að
þær getnaðarvarnir henti ef til vill konunni mun betur. Langtímagetn-
aðarvarnir eru ódýrustu getnaðarvarnirnar ef miðað er við verkunar-
tíma þeirra. Mikilsvert er því að niðurgreiða getnaðarvarnir, sérstaklega
fyrir ungar stúlkur og konur sem standa höllum fæti í samfélaginu, til
að minnka líkur á óráðgerðum þungunum. Sýnt hefur verið fram á að
ungar stúlkur velji fremur langtímagetnaðarvörn þegar kostnaður er ekki
hindrun (Mestad o.fl., 2011).
STYRKLEIKAR OG TAKMARKANIR
Styrkleikar þessarar rannsóknar felast einkum í því að allt þýðið er
skoðað. Þannig gefa niðurstöður mynd af heildarfjölda þeirra kvenna
sem hafa komið á móttökuna frá því hún var opnuð árið 1997. Helstu
takmarkanir eru þær að aðeins er stuðst við lýsandi tölfræði og eingöngu
var hægt að vinna með skráðar breytur.
FRAMTÍÐARRANNSÓKNIR
Í framhaldi af þessari rannsókn væri athyglisvert að fylgja eftir ákveðnu
úrtaki unglingsstúlkna sem komið hafa á móttökuna og skoða árangur
ráðgjafarinnar yfir nokkur ár. Þróa þarf fleiri útkomubreytur varðandi
mat á árangri þjónustunnar en gert hefur verið. Ekki er nægjanlegt að
meta eingöngu árangur varðandi hegðun (notkun getnaðarvarna) heldur
þarf að skoða viðhorf, þekkingu og hvernig þjónustan hefur komið til
móts við viðkomandi og hvað hafi reynst vel (Nobili o.fl., 2007). Jafn-
framt væri æskilegt að gera eigindlega rannsókn meðal kvenna um
viðhorf þeirra til ráðgjafar um getnaðarvarnir til að koma sem best til
móts við þeirra þarfir (Dehlendorf o.fl., 2013).
HAGNÝTING FYRIR LJÓSMÓÐURFRÆÐI
Í þessari grein hefur verið fjallað um notkun getnaðarvarna meðal kvenna
sem fengið hafa ráðgjöf um getnaðarvarnir á kvennadeild Landspítalans
á tímabilinu 1997-2016. Í gegnum árin hafa nemendur í ljósmóðurfræði
Mynd 7. Hlutfallslegur fjöldi (%) kvenna sem völdu ýmist að nota skammtíma-
eða langtímagetnaðarvarnir á tímabilinu 1997-2016