Bændablaðið - 06.10.2016, Page 40

40 Bændablaðið | Fimmtudagur 6. október 2016
Frá örófi alda hefur sígrænn hálf-
runni með bláleitum, stakfjöðruð-
um blöðum og grængulum blóm-
um í gisnum skúf haldið athygli
lækna jafnt sem kennimanna. Og
eiginlega óslitið allt fram á okkar
tíma
Þessi hálfrunni, eiginlega bara
einær jurt þegar hann vex norðan
sinna eiginlegu heimkynna, komst
fyrst á prent með íslenskuðu nafni
í þýðingu Nýja testamentisins. Þar
sendur í Lúkasarguðspjalli ellefta
kafla, fertugasta og öðru versi:
„Vei yður, þér Farísear, því að þér
gjaldið tíund af myntu og rúðu og
öllum matjurtum, en gangið fram-
hjá réttvísinni og kærleikanum til
Guðs; …“
Þarna kemur rúðan fyrst inn í
íslenskan raunveruleika. En senni-
lega lítið síðan, því ólíklegt er að
nokkur Íslendingur hafi haft kynni
af henni fyrr en á allra síðustu árum
flakks og ferðalaga um suðlæg lönd.
Samt gæti skeð að rúðu hafi verið að
finna í klausturgörðunum hér meðan
þeir voru. Engar vísbendingar liggja
þó fyrir um það frekar en flest annað
sem þar var ræktað.
Tvær tegundir af stórri ætt
Rúða, Ruta graveolens, er ein af
þeim plöntum sem Karlamagnús
lét lista upp í Capitullare de Villis,
sem var eiginlega tilskipun hans
um hvernig gróðurvali og ræktun
skyldi hagað í görðum hans og
klausturhaldarar höfðu síðan sem
fyrirmynd í görðum klaustranna vítt
um Evrópu. Heimkynni rúðunnar
er í stórum dráttum umhverfis
Miðjarðarhaf og austur til stranda
Svartahafs. Þar austan við og suður
eftir Arabíuskaganum vex önnur
rúðutegund, Ruta chalepensis,
keimlík en betur aðlöguð hita-
breyskjum og eyðimerkurloftslagi.
Þótt hún vaxi villt á söguslóðum
guðspjallana, þá er líklegra að þar
sé til hinnar ræktuðu rúðu vísað úr
því að hún er talin með myntunni
og matjurtunum.
Rúða tilheyrir stórri og fjölbreyttri
ætt sem kennd er við hana sjálfa
og kallast Rúðuætt eða Rutaceae á
fræðimálinu. Ættin greinist í nokkr-
ar undirættir sem dreifast um hin
heittempruðu gróðurbelti jarðar.
Ein undirættin er Appelsínuættin,
„Aurantioideae“, sem leggur
okkur til appelsínur, sítrónur og
aðra sítrusávexti. Og þeir sem
unna japanskri eða kínverskri mat-
argerðarlist kannast eflaust við
japanskan roðapipar og kínversk-
an sichuan-pipar og eflaust fleiri
gerðir svipaðra austurasískra krydd-
tegunda af ættkvísl gulviðartrjánna,
Zanthoxylum, sem líka eru einkar
vinsæl hjá þeim sem dunda sér við
að rækta dvergtré.
Í heimkynnum sínum við
Miðjarðarhaf nær rúðan um 60
cm hæð og heldur sínum blágrænu
blöðum á hálftrénuðum greinum
árið um kring. Þar blómgast hún
snemmsumars með grængulum,
blómhlífarlausum blómum í gisnum
skúfum snemma vors. Fræþroski
verður þar nokkru áður en sumar-
breyskjan fellur á af fullum þunga.
Sjálfsáin dafnar hún norður
til Rínarhéraðanna og vestur til
Englands en nær þar sjaldan eðli-
legri hæð. Þar blómgast hún allt
sumarið. Norðar en þetta getur
rúðan haldið sér við sem einær jurt
en oftast er henni sáð með sumar-
blómunum og forræktuð seinnipart
vetrar. Hér á Íslandi dafnar rúða sem
sumarblóm útivið en nær ekki að
þroska fræ. En í frostlausum garð-
skála er hægt að halda henni sem
pottaplöntu í mörg ár.
Ótrúlegt efnamagn
í litlum kroppi
Af rúðu leggur afar sterka og
sérkennilega lykt sem erfitt er að
lýsa. Kannski er einna helst hægt
að segja að lyktin minni á allt í senn
trjátjöru, klóróform, kamfóru, vanillu
og rósir. Sumum þykir lyktin góð en
aðrir forðast hana. En það er einmitt
þessi sterka lykt sem gefur ábendingu
um að í rúðuna sé eitthvað spunnið.
Og satt að segja finnast fáar plöntu-
tegundir sem innihalda annan eins
fjölda efnasambanda. Hátt á annað
hundrað slíkra hafa fundist í ekki
stærri jurt. Þarna eru terpenar, rok-
gjarnar olíur, sýrusambönd og alka-
ólíðar, sölt og sykrungar sem allt of
langt mál væri að telja upp hér.
En sérstæðasta efnasambandið er
rútín, sem er aðal varnarefni rúðunn-
ar og ver hana gegn skordýrum, sótt-
kveikjum og sveppaárásum. Rútínið
er semsagt allt í senn skordýraeitur,
sótthreinsandi og sveppadrepandi.
Og það gerir líka alla meðferð á rúðu
varasama í og á mannlega líkama. Of
sterkir skammtar geta valdið kvala-
fullum dauðdaga. Þess vegna er það
ekki á almannafæri að vinna smyrsl
og önnur preparöt úr rúðu til heima-
brúks. En hómópatar og grasalæknar
kunna á henni tökin, þannig að þeim
má treysta. Og nokkur lyfjafyrirtæki
verja starfskröftum og fjármagni í
að rannsaka hinn flókna efnasjóð
rúðunnar í von um að finna þar eft-
irsótt lyf.
Ein við öllu
Eiginlega var það fáum takmörk-
unum háð hverju rúðan átti að
geta áorkað. Elstu heimildir um
hana, notkun hennar og eiginleika
er að finna assýrískum leirtöflum.
Forngrísku höfundarnir Þeofrastos
og Dioskorídes skrifa báðir um hana
í grasabókum sínum.
Hið sama gerir Plíníus hinn eldri,
sá sami og lýsti sem sjónarvottur
Vesúvíusargosinu sem lagði borgina
Pompei í rúst. Mengunin af því gosi
varð honum sjálfum að aldurtila
nokkrum dögum síðar.
Díoskorídes segir villta rúðu úr
fjöllunum vera óhæfa til nokkurs
brúks vegna þess hve mögnuð hún er.
Hann telur ræktuðu rúðuna mun betri,
einkum hafi hún vaxið í námunda við
fíkjutré. Hann segir hana opna sár
og hreinsa þau, hún sé vermandi og
þvaglosandi. Hún hjálpi konum til að
koma klæðaföllum af stað. Það getur
skilist að hún gagnist þeim líka til að
valda fósturlosi. Rúðan var nefni-
lega ein af þeim jurtum sem konur
notuðu til að þeim leystist höfn við
ótímabæra þungun. En við þá iðkun
munaði oft mjóu á hinu hárfína ein-
stigi milli lífs og dauða móðurinnar.
Hinn virki skammtur þurfti nefnilega
að vera stór. Oft fór illa.
Og Díoskorídes heldur áfram að
telja. Vægt rúðuseyði, drukkið sem
te, bætti meltinguna og dró saman
meltingarveginn. Ediksblanda með
rúðu, tekin í víni, virkaði sem mótefni
gegn rangri lyfjagjöf. Væru blöðin
étin með gráfíkjum gögnuðust þau
sem vörn gegn öllum eiturbyrlunum.
Svo gott var að hafa fyrirhyggju á
og gera þetta áður en menn lögðu
upp í vafasöm stefnumót. Eins var
þetta fullkomin vörn gegn högg-
ormsbitum. Svona telur hann upp
endalaust og tínir til hvern kvillann
á fætur öðrum sem rúðan gat bætt úr
væri hún rétt fram reidd. Og alveg
fram á síðustu öld voru remedíur
úr rúðu staðalvara í apótekum. Og
að mestu gerðar eftir forskriftum
Díoskorídesar, þótt margir læknar
og lyfjameistarar hafi komið fram og
betrumbætt þær á þeim tvö þúsund
árum sem liðin eru frá fráfalli hans.
Allt frá upphafi klausturgarðanna var
rúðan mikil áherslujurt. Fyrir utan
alla þá kvilla sem Díoskorídes og
aðrir meistarar sögðu að hún gæti
bætt, bættist við einn þáttur sem
siðsamir kirkjufeður prísuðu sem
himnasendingu og lofuðu guð fyrir.
Með rúðunni var nefnilega hægt að
slá á vandræðalegan óróa meðal
munkanna. En oft vildi brenna við
að líferni tengt tímgunarhvötinni og
svölun hennar stefndi í óefni meðal
þeirra, að mati kirkjufeðranna, svo
að starfsandinn og bænahaldið í
klaustrunum var ekki alveg eins
bljúgt, einbeitt og flekklaust eins og
til var ætlast.
Rúðan gat bætt úr þessu. Meðal
efnasambanda hennar er nefnilega
drjúgur slatti af svokölluðum fýtó-
estrógenum, sem eru ígildi þeirra
estrógena eða kvenhormóna sem
dýrategundir framleiða í skrokki
sínum, einkum kvendýrin og þar
með konur. Karldýr framleiða
þessa hormóna líka og geta ekki án
þeirra verið en karlhormónarnir, hin
svokölluðu testósteron, halda þeim
niðri. Í plöntum tengjast estrógenin
þoli plantnanna til að takast á við
erfiðar aðstæður, fyrir utan að ýta
undir blómgun og fræþroska. Líklega
tengjast þau líka úthaldi og átökum
við álag af öllu tagi, bæði hjá plönt-
um og dýrum, konum og körlum.
Rúða hafði fyrr á öldum lengi
verið notuð til að krydda vín, einkum
ódýr vín og eftirhreytur sem alþýða
manna hafði efni á að drekka. Rúðan
kom í veg fyrir ofgerjun í borðvínun-
um þannig að þau geymdust betur
með henni innanborðs. Í fyrstu héldu
klaustrin sig við óblönduð eðalvín.
En svo kom harðæri og þá þurfti
að grípa til ódýrari, rúðublönduðu
vínanna.
Þá brá svo við að munkarnir byrj-
uðu að finna á sér mun. Það sljákkaði
í votu draumunum og upprisa holds-
ins varð þeim ekki jafn áþreifanleg
og áður. Lífið varð friðsælla og bænir
og störf einbeittari. Upp frá þessu
var allt vín í klaustrum kryddað með
rúðu. Ekki þurfti mikið af henni, svo
bragðið var dauft og vandist vel. Í
nágrannamálunum kallast rúðan
vínrúða eða vínrúta vegna þessarar
notkunar.
Við tilraunir hefur komið í ljós
að sæðisfrumur heilbrigðs karl-
manns lamast ef dauf upplausn af
rúðuvatni er drukkin nokkru fyrir
sáðlos. Og satt að segja getur verið
erfitt að fullgera slíkar rannsóknir
vegna risvandamála viðfanganna. Í
tilraunadýrum dregur mjög úr sæðis-
frumumyndun ef dýrin eru fóðruð á
rúðublönduðu fóðri og rúðuhlutfallið
þarf ekki að vera hátt, langt innan
við eitt prósent. Langtímaneysla á
rúðu veldur getuleysi hjá körlum. Af
þessu má draga þá ályktun að dag-
legur skammtur af rúðublönduðu víni
hafi verið meðvituð og markviss, en
lítið áberandi, vönunaraðferð sem
kirkjufeðurnir beittu munkana.
En rúða er engu að síður enn notuð
sem krydd í mat á mörgum svæðum
heimsins, einkum á Balkanskaga,
í Tyrklandi, Austurlöndum nær
og norðanverðri Afríku. Einkum í
sterkar sósur og baunarétti. Hér í
Evrópu gefur rúðan keim í vinsæl
vínföng eins og Underberg snafsinn
og aðra „bittera” af líku tagi. Svo það
er eins gott að fara varlega með þá,
þótt þeir mýki sálina stundum, og
ánetjast þeim ekki.
Bragðið af rúðu er afar beiskt
en mildnar við eldun. Ekki má nota
nema agnarögn af því til að krydda
mat. Til að finna út rétta magnið þarf
hver og einn að þreifa sig áfram með,
en gæta þess bara að nota ekki meira
en nemur einu laufblaði í hvert
sinn. Það passar vel með öðrum
kryddum og styrkir bragð þeirra án
þess að vera yfirgnæfandi. Rúðan
gefur góðan keim í eggjahrærur,
pylsugerð, kæfu og sætsúrar græn-
metisinnlagnir. Safi rúðunnar getur
valdið útbrotum á húð, einkum í
sólskini. Farið því varlega ef verið
er að hanskast með hana.
Fróðleiksbásinn
Hafsteinn Hafliðason garðyrkjufræðingur
Jurtir Karlamagnúsar – rúðan
Rúða, Ruta graveolens, í fullum blóma.
Rúða – spjald úr gamla Garðyrkjuskólanum.