Morgunblaðið - 03.06.2020, Blaðsíða 14

» Að hverfa frá stór-
iðjustefnunni setur
raforkuvinnslu Íslands á
byrjunarreit með til-
heyrandi efnahagslegri
afturför og atvinnuleysi.
Stóriðjan notar um
80% af framleiðslu ís-
lenska raforkukerfisins.
Þessi uppbygging hófst
á sjöunda áratugnum,
kalda stríðið var í full-
um gangi og sannfærðir
sósíalistar héldu uppi
viðstöðulausum skæt-
ingi í garð þessarar
uppbyggingar áratug-
um saman. Íslendingar
báru til þess gæfu að setja í forystu
þessa verks afburðamann, Jóhannes
Nordal seðlabankastjóra, sem stjórn-
aði aðgerðum úr stól formanns stjórn-
ar Landsvirkjunar. Hann markaði
stefnu uppbyggingarinnar að öðrum
ólöstuðum, sem líka lögðu hönd á
plóginn. Sú stefna markar reit númer
eitt í nútímavæðingu raforkukerfis Ís-
lands.
Það sem öðru fremur skipti sköpum
var sú ákvörðun að selja rafmagnið á
rúmu kostnaðarverði gegn tryggum
greiðslum í formi kaupskyldu. Þetta
losaði Ísland nánast algerlega undan
allri áhættu, en takmarkaði gróðann
um leið. Í þessu skjóli hafa nánast
engin vandamál komið upp,
gagnrýnisraddir þagnað nema hjá
einstaka furðufuglum og eignaupp-
bygging í raforkukerfinu verið ótrú-
lega hröð. Þessi stefna á sér rætur í
New Deal stefnu F.D. Roosevelt, for-
seta BNA. Svo hefur raforkuverðið
hækkað með tímanum og endurnýjun
samninga. Stóriðjan hefur reynst
ágætur viðskiptavinur og allir for-
dómar um stórfellda eitrun umhverfis
og yfirvofandi fjárhagstap, jafnvel
gjaldþrot, löngu dottnir fyrir borð.
En þessir tímar eru búnir. Núna
siglir stóriðja, og ekki bara álvinnsla,
inn í stórkostlegt verðfall á mörk-
uðum og fyrirsjáanlegra
erfiðleika vegna áhrifa
COVID- pestarinnar á
allan iðnað, sem núna er
nánast í framleiðslu
stoppi. Nema hið
kommúnistiska Kína
sem heldur áfram með
sínar fimm ára áætlanir
hvað sem tautar og raul-
ar og selur sitt ál á því
verði sem fæst fyrir það,
skítt með allt tap. Aðrir
reyna að þrauka á lág-
marksgangi. Þessi þró-
un er sýnileg hjá Ísal, sem var í við-
kvæmri stöðu fyrir. Þeir eru með
nýjasta raforku samninginn og sam-
kvæmt honum hefur orkuverð til
þeirra hækkað talsvert, en verðmæti
framleiðslunnar minnkað. Þeir íhuga
stöðvun, en eiga ekki hægt um vik því
stærsti hlutinn af raforkusamn-
ingnum er háður kaupskyldu.
Stjórn Landsvirkjunar hefur lýst
því yfir að markmið þeirra sé að auka
verðmæti auðlindarinnar. Þetta er ill-
framkvæmanleg nema hækka raf-
magnið, en sú stefna er þvert á til-
ganginn með stofnun Landsvirkjunar,
sem var að tryggja raforku á sem
lægstu verði til almennings og iðn-
aðar. Þetta hefur tekist, þó að ekki
hafi verið eins langt gengið og hjá
FDR á sínum tíma sem nánast gaf
rafmagnið, en fékk í staðinn skattana
af gríðarlegri iðnaðar uppbyggingu
sem reif Ameríku upp úr kreppu
þriðja áratugarins á undraverðum
hraða.
Nú stefnir í að Rio Tinto vilji loka
Ísal. En það er bara byrjunin, hin ál-
verin sitja í sömu súpunni, þó að
minna heyrist frá þeim. Þau geta líka
tekið ákvörðun um að loka, þó að þau
hjari e.t.v. út kaupskyldutímann. Taki
þau slíka ákvörðn verður öll viðhalds-
vinna lágmörkuð og menn fara frá út-
keyrðum verðlausum iðjuverum. Eft-
ir sitja Íslendingar, með gríðarlega
vermætar orkulindir en enga kaup-
endur og engar tekjur. Við verðum
aftur komin á reit nr. 1, árið 1969. Er
þetta stefnan, að klára núverandi
samninga og hætta svo? Hvernig er
öðruvísi hægt að skilja skæting frá
Landsvirkjun um arðgreiðslur og
kjarasamninga hjá Ísal, mál sem
henni kemur ekkert við? Er það
stefnan að hækka rafmagnið fram í
rauðann dauðann? Sitja út samnings-
tímann meðan kaupskyldan varir og
fara svo ánægðir á eftirlaun?
Eftir situr þjóðin á reit nr. 1 með
um 20.000 manns án fyrirvinnu. Auð-
vitað er þetta helstefna. Það þarf að
reyna að koma eitthvað til móts við
þennan iðnað sem er búinn að þjóna
landinu vel í 50 ár, gera einhverja
marktæka tilraun til þess a.m.k.. Nú-
verandi ríkisstjórn er búin að taka
fyrir það að leggja sæstreng til Evr-
ópu, enda er raforku markaðurinn í
Evrópu algerlega glataður fyrir Ís-
lendinga, strengurinn alltof langur og
dýr og reglur uppboðsmarkaðar
ESB, sem búið er að skylda okkur inn
á (Nordpool), fjárhagslegt fen. Að
sigla hingað með hráefni og vinna fyr-
ir erlendan markað með umhverfis-
vænni náttúruorku er það sem stefna
ber að. Hér eftir sem hingað til. Ef á
að henda þeirri stefnu fyrir borð
verður að spyrja: Hvað veldur ?
Raforkuvinnsla á Íslandi:
Aftur á byrjunarreit?
Eftir Jónas
Elíasson
Höfundur er prófessor.
Jónas Elíasson
14 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ 2020
Þekking er algjört lykilatriði fyrir
framfarir í öllum þjóðfélögum. Það að
skapa góða djúpa þekkingu er mikil-
vægt. Þessi grein fjallar um mikil-
vægi þess að við fáum rannsóknar-
setur fyrir börn og unglinga með
áherslu á grunnleggjandi færni,
hreyfingu og hugarfar. Börnin okkar
eru framtíðin. Öll viljum við þeim það
besta. Að þau fái möguleika á góðri
þróun á mikilvægum sviðum og öðlist
gott líf. Því er mikilvægt að efla leik-
skóla og grunnskóla landsins. Miklar
áskoranir eru á báðum þessum skóla-
stigum. Í leikskólum landsins er því
miður erfitt að fylla stöður með
menntuðum leikskólakennurum. (Að
hluta til getur það verið skýrt með
lágum launum á þessu skólastigi). Því
þarf að breyta með öllum ráðum og
dáð. Á Íslandi eins og víðast hvar er-
lendis er vöntun á rannsóknum á
þessu mikilvæga skólastigi. Það getur
tengst svo mikilvægum þáttum eins
og málþróun, orðaforða, þróun á
hreyfifærni og félagsþróun. Einnig er
vöntun á rannsóknum með áherslu á
kynjamismun. Í grunnskólanum eru
einnig margar áskoranir sem tengjast
grunnleggjandi færni. Íslenskir nem-
endur eru aftarlega á merinni hvað
varðar læsi/lesskilning, stærðfræði og
náttúrufræði. Margar ástæður geta
verið fyrir því sem þyrfti að skoða
betur með góðum íslenskum
menntarannsóknum. Því má segja að
oft var þörf en nú er nauðsyn á að
lyfta grettistaki hvað viðkemur rann-
sóknum sem tengjast grunnleggjandi
færni og djúpri þekkingu hjá börnum
og unglingum.
Stofna þarf rannsóknarsetur fyrir
nám og færniþróun þar sem höfuð-
markmiðið væri að byggja upp rann-
sóknir á sviði grunnleggjandi færni
og þekkingar.
Aðalrannsóknaráhersla verður á:
 Læsi og lestur:
Rannsóknir á bókstafs-hljóð-
kunnáttu, læsi og lesskilning
 Tölur og stærðfræði:
Rannsóknir á kunnáttu um tölur,
mengi og stærðfræði
 Náttúrufræði og umhverfi:
Rannsóknir á kunnáttu um hina
ólíku þætti náttúrunnar og um-
hverfi
 Hreyfifærni/hreyfing/heilsa:
Rannsóknir á samspili hreyfifærni
og hreyfingu
 Hugarfar: ástríða, þrautseigja,
gróskuhugarfar og flæði:
Rannsóknir á þáttum sem eru
mikilvægir fyrir árangur
Aðaláherslan er á þær greinar sem
eru mældar í PISA (lestur, stærð-
fræði, náttúrufræði) þar sem við
stöndum höllum fæti miðað við þau
lönd sem við viljum líkja okkur við.
Einnig væri mikilvægt að hafa fókus á
rannsóknir sem tengjast hreyfifærni/
hreyfingu, heilsu og hugarfari.
Hvernig sköpum við gróskuhugarfar
og ástríðu fyrir sviði, þema og færni.
Það sem hefur verið gert undan-
farin ár hefur sýnt fram á að það er
ekki að skila sér í auknum árangri.
Setjum í gang rannsóknarsetur fyrir
nám og færniþróun með höfuðáherslu
á grunnleggjandi færni, hugarfar og
hreyfingu. Slíkt setur getur verið
grundvöllur þess að við tökum næsta
skref í menntun barna og unglinga á
Íslandi.
Rannsóknarsetur
fyrir nám
og færniþróun
Eftir Hermund Sigmundsson,
Stefán Guðnason og Svövu Þ.
Hjaltalín
» Setjum í gang rann-
sóknarsetur fyrir
nám og færniþróun með
höfuðáherslu á grunn-
leggjandi færni, hug-
arfar og hreyfingu.
Hermundur
Sigmundsson
Hermundur er prófessor í lífeðlislegri
sálfræði í Háskólanum í Reykjavík og
Tækni- og vísindaháskólanum í Þránd-
heimi, Stefán er verkefnastjóri Símennt-
unar Háskólans á Akureyri og doktors-
nemi og Svava er grunnskólakennari.
Svava Þ.
Hjaltalín
Stefán
Guðnason
Ein af kenningum
félagsfræðinnar nefn-
ist átakakenning en
hún leggur áherslu á
ójöfnuð fólks en ekki
samstöðu þess. Fé-
lagsfræðingar sem að-
hyllast átakakenn-
ingar rannsaka t.d.
hvernig félagsleg
staða, kynþáttur, kyn
og aldur er tengt
ójafnri skiptingu lífsgæða eins og
valda, menntunar eða félagslegrar
upphefðar. Áherslan er lögð á að
sýna þessi einkenni samfélags-
gerðarinnar og benda á að uppbygg-
ing og skipulag samfélagsins sé
þannig að það þjóni hagsmunum
ákveðinna hópa en svipti aðra rétt-
indum. Í þessu ljósi er auðskiljanlegt
að flestir öryrkjar finni sig í átaka-
kenningum félagsfræðinnar enda sí-
fellt að berjast fyrir réttindum sínum
með heildarsamtökum fatlaðs fólks,
og er ÖBÍ þar fremst í flokki.
Spurningakönnun
Öryrkjabandalagsins
Það er ekki spurning hvort heldur
hversu mikið öryrkjar bera skarðan
hlut frá borði í íslensku samfélagi.
Það þarf engin hástemmd lýsingar-
orð um stöðu öryrkja. Hún er slæm.
En við trúum því að að lokum mun-
um við auka þekkingu og skilning á
félagslegri stöðu okkar. Flest okkar
upplifa ójafna skiptingu lífsgæða fyr-
ir það eitt að fæðast fötluð, verða
fötluð eða veikjast til langs tíma. Því
ranglæti verður að snúa í réttlæti.
Snemma í vor lagði Gallup fyrir
spurningakönnun á meðal lands-
manna fyrir atbeina ÖBÍ og var út-
koman áhugaverð. Spurningunni
hversu mikil eða lítil er
þekking þín á kjörum
öryrkja svöruðu 42,3%
þátttakenda í úrtakinu
að hún væri lítil eða
engin en 23,4% mikil.
Aðrir sögðu hvorki mik-
il né lítil. Því miður virð-
ast skilaboð okkar um
bágan hag öryrkja ekki
hafa náð í gegn eða
hvað? Þrátt fyrir svörin
við þessari spurningu
virðist almenningur
hafa staðgóða þekkingu á kjörum ör-
yrkja eða kjaraleysi. Tæplega 75%
telja að brýnt sé að bæta kjör ör-
yrkja sem er mjög jákvætt og þeir
sem svöruðu hvorki né fylltu 21,6
prósent. Hvorki meira né minna en
77,4% svöruðu slæm þegar spurt var
hversu góð eða slæm kjör þeir teldu
öryrkja búa við og aðeins 5% góð,
aðrir svöruðu hvorki góð né slæm.
74,1% telur brýnt að bæta kjör ör-
yrkja og aðeins 4,3% töldu að svo
væri ekki. Barátta öryrkja fyrir betri
kjörum og mannsæmandi lífeyri
virðist því mæta skilningi almenn-
ings en ekki stjórnvalda.
Hlustið kæru stjórnvöld
Það er athyglisvert að bera saman
annars vegar þegar spurt var: Hvað
telur þú að öryrkjar fái í tekjur á
mánuði, eftir skatt? Og hins vegar
spurninguna: Hvað telur þú æskilegt
að öryrkjar fái í tekjur á mánuði eftir
skatt? Rétt upphæð fyrir öryrkja án
heimilisuppbótar er 221-236 þús. kr.
á mánuði. Fyrri spurningunni svör-
uðu 41,6% á réttu tekjubili, 26,3%
undir því og 21,9% töldu að þeir
væru á tekjubilinu fyrir ofan, 250-290
þús., og 6,2% töldu tekjur öryrkja
vera á bilinu 300-349 þúsund. Það er
því ljóst að meirihluti landsmanna
hefur móttekið orðræðu okkar um
kaup og kjör – en ekki stjórnvöld,
hvers ráðherrar berja enn höfðinu
við steininn þrátt fyrir almennings-
álitið.
Hvað varðar seinni spurninguna
voru aðeins 10% á því að örorkulíf-
eyrir ætti að vera sú upphæð sem
hann raunverulega er og er getið hér
að ofan, 16,2% í tekjubilinu fyrir of-
an, 250-299 þús., og 300-349 þús.
segja 31,1%. Hærra en það telja
17,4% svarenda í úrtakinu. Alls telja
því tæplega 70% svarenda æskilegt
að öryrkjar fái meira en 300 þús. kr.
eftir skatt í óskertan örorkulífeyri og
40% að öryrkjar fái meira en 350 þús.
kr. eftir skatt. Þetta er í fullu sam-
ræmi við þær tekjur sem svarendur
töldu sig þurfa að hafa ef þeir misstu
starfsgetuna á morgun og þyrfti að
duga þeim til framfærslu á mánuði.
Þetta þýðir í raun að við höfum
náð eyrum fólksins í landinu en ekki
stjórnvalda. Kæru stjórnvöld, takið
ykkur tak og hlustið á okkur öryrkja,
við upplifum öryrkjastefnu ykkar
daglega á eigin skinni og það er ekki
góð tilfinning. Við erum ekki að leita
að átökum. Hlustið og gerið betur.
Við viljum samvinnu, þekkingu á
kjörum okkar, skilning og úrbætur.
Það eru mannréttindi.
Átök og öryrkjar
Eftir Unni H.
Jóhannsdóttur
Unnur H. Jóhannsdóttir
» Þetta þýðir í raun
að við höfum náð
eyrum fólksins í landinu
en ekki stjórnvalda. Við
upplifum enn öryrkja-
stefnu stjórnvalda
daglega á eigin skinni.
Höfundur er kennari,
blaðamaður og öryrki.
uhj@simnet.is
Móttaka aðsendra greina
Morgunblaðið er vettvangur lifandi umræðu í landinu og birtir aðsendar grein-
ar alla útgáfudaga.
Þeir sem vilja senda Morgunblaðinu greinar eru vinsamlega beðnir að nota
innsendikerfi blaðsins. Kerfið er auðvelt í notkun og tryggir öryggi í sam-
skiptum milli starfsfólks Morgunblaðsins og höfunda. Morgunblaðið birtir
ekki greinar sem einnig eru sendar á aðra miðla.
Kerfið er aðgengilegt undir Morgunblaðslógóinu efst í hægra horni forsíðu
mbl.is. Þegar smellt er á lógóið birtist felligluggi þar sem liðurinn „Senda inn
grein“ er valinn. Í fyrsta skipti sem innsendikerfið er notað þarf notandinn að
nýskrá sig inn í kerfið. Ítarlegar leiðbeiningar fylgja hverju þrepi í skráning-
arferlinu. Eftir að viðkomandi hefur skráð sig sem notanda í kerfið er nóg að
slá inn kennitölu notanda og lykilorð til að opna svæðið. Hægt er að senda
greinar allan sólarhringinn.
Nánari upplýsingar veitir starfsfólk Morgunblaðsins alla virka daga í síma
569-1100 frá kl. 8-18.
Nú finnur þú það
sem þú leitar að
á FINNA.is