Morgunblaðið - Sunnudagur - 07.06.2020, Blaðsíða 12

FARALDRAR
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7.6. 2020
Fæst í Fjarðarkaup og öllum apótekum.
Vöðvaslakandi – betri endurheimt
Inniheldur magnesíumklóríð, orkuge-
fandi sítrónuolíu, græðandi arnicu og
papriku.
Magnesíum
Muscle
S
vartidauði eða bólusótt átti
upptök sín í Mið-Asíu upp
úr 1330 og barst vestur til
Evrópu 1347. Þar herjaði
hann með hléum í fimm
hundruð ár eða þar til hann hvarf á
fjórða áratug nítjándu aldar. Fyrsta
plágan í Evrópu stóð frá 1347 til 1352.
Nafngiftin svartidauði mun vera frá
sautjándu öld, en á fjórtándu öld var
talað um pláguna og hún kennd við
Flórens. Hins vegar er talið að hún
hafi borist með skipum frá Genúu,
sem sigldu úr Svartahafinu og lögð-
ust að bryggju í Messínu á Sikiley þá
um sumarið. Þaðan barst plágan
hratt til Sardiníu og Korsíku og síðan
inn á meginland Ítalíu, meðal annars
með skipum sem komu til hafnar í
Genúu. Brátt var öll Evrópa í greip-
um plágunnar. Talið er að helmingur
íbúa Evrópu hafi látið lífið milli 1347
og 1353.
Giovanni Boccaccio lýsir því hvern-
ig plágan lék Flórens 1348 í bókinni
Tídægru og Daniel Dafoe, sem þekkt-
astur er fyrir Róbinson Krúsó, skrif-
aði um pláguna miklu í London 1665
til 1666 í Dagbók frá ári plágunnar.
„Lágu dauðir innan þriggja
nátta“
Til Íslands barst svartidauði 1402, lík-
ast til frá Englandi, og í Árbókum Es-
pólíns er talað um svo mikla „bráða-
sótt, að menn lágu dauðir innan
þriggja nátta“. Bæir lögðust í eyði og
jafnvel heilar sveitir. Aftur barst
svartidauði hingað í lok 15. aldar og
var þá jafn skæður. Talið er að helm-
ingur þjóðarinnar hafi orðið pestinni
að bráð í hvort skipti.
Plágan hjaðnaði síðan í Vestur-
Evrópu upp úr 1700 og blossaði síðast
upp á Ítalíu 1743. Síðustu tilfellin
voru þó staðbundin og breiddust ekki
út um alla álfuna. Enn er deilt um
ástæðurnar fyrir því að plágan hvarf.
Aftur birtist plágan um miðja 19.
öld. Lék hún þriðja heiminn verst og
er talið að á Indlandi hafi allt að 15
milljónir manna látið lífið af hennar
völdum á árunum 1898 til 1910. Enn
er að finna staði þar sem plágan
leynist. Í heiminum greindust 3.248
tilfelli og 584 andlát 2010-2015 og
gæti það verið vanmat.
Bakterían sem veldur svartadauða
uppgötvaðist árið 1894 og nefnist
Yersinia pestis. Þar voru tveir vís-
indamenn að verki og er hún kennd
við annan þeirra, Alexandre Yersin.
Hálfum áratug síðar áttuðu menn sig
á því að hún bærist með rottum og
flóm sem þær hýsa. Skiparottur, rat-
tus rattus, báru pestina milli heims-
álfa. Þær kunna við sig í návígi við
menn og éta svipaða fæðu. Rotturnar
hýstu flær sem báru bakteríuna með
sér og leituðu einnig á menn. Önnur
tegund af fló, sem aðeins fór á milli
manna, bar bakteríuna einnig með
sér.
Þegar rotturnar drápust af pest-
inni ærðust flærnar og leituðu að nýj-
um hýsli. Þær leita í hlýju og greina
titring og koldíoxíð. Skortur á hrein-
læti og þéttbýli skapaði kjör-
aðstæður. Smitleiðir voru margar,
allt frá klæðnaði og rúmfötum
manna, sem létust af svartadauða, til
malara og bakara vegna þess að rott-
urnar leituðu í hveiti.
Konstantínópel (nú Istanbúl) var
miðstöð flutninga við Miðjarðarhaf,
jafnt á landi sem sjó. Þaðan var varn-
ingur fluttur á landi til Balkanskag-
ans og á sjó til Feneyja, Napolí,
Korfú, Genúu, Marseille og Valencia.
Stundum felldi veikin heilu áhafn-
irnar áður en skip náðu til hafnar og
þau flutu um á öldum Miðjarðarhafs-
ins.
Fyrstu merkin um svartadauða
voru iðulega að rottur drápust unn-
vörpum á götum úti. Fyrr á öldum
greindu menn hins vegar ekki or-
sakasamhengi á milli rottunnar og
svartadauða. Talið var að rottur
fengju pláguna á undan mönnum
vegna þess að þær væru litlar. Þar
sem þær væru með nefið niðri við
jörð eða gólf væru þær viðkvæmari
fyrir eitruðum gufum, sem risu úr
jarðveginum. Þær sýktust því fyrst,
að talið var, og síðan mannfólkið þeg-
ar gufurnar næðu til öndunarfæra
þess.
Ekki voru heldur rottur alltaf til
staðar þótt sóttin blossaði upp og efa-
semdamenn spurðu hvernig sótt sem
byggðist á hægfara útbreiðslu á rott-
um gæti farið yfir Evrópu eins og logi
um akur. Þá þótti líka skrýtið að plág-
an gæti blossað upp í Moskvu eða á
Íslandi um miðjan, frostkaldan vetur
þegar flærnar væru í dvala. Þar hefur
sérstaklega verið horft til Íslands.
Ekki nóg með að svartidauði hafi
geisað á Íslandi þrátt fyrir kalt lofts-
lag, heldur voru rottur ekki hluti af
dýraflóru landsins á miðöldum. Því
var spurt hvernig sjúkdómur sem
bærist með rottum eða öðrum nag-
dýrum og austurlenskum rottuflóm
gæti breiðst svo hratt út þegar hvor-
ugt væri til staðar. Nú er vitað að til
séu nokkur afbrigði af Yersinia pest-
is. Eitt þeirra leitaði í lungun. Þegar
þetta kom í ljós skýrðist hvað sjúk-
dómurinn var bráðsmitandi. Lungna-
pestin barst á milli manna með drop-
um sem menn önduðu eða hóstuðu
frá sér og átti fyrir vikið auðveldara
með að breiðast út að vetrarlagi. Þá
safnaðist fólk saman innan dyra þeg-
ar kalt var í veðri og pestin náði að
grassera.
Lungnapest í sýklavopn
Lungnapestin kemur við sögu í þróun
sýklavopna. Hægt væri að dreifa
bakteríunum í lofti. Einkennin í upp-
hafi minna á flensu og þegar sjúk-
dómurinn tekur við sér er dauðinn
skammt undan. Bandaríska sótt-
varnamiðstöðin CDC flokkar Yers-
inia pestis með þeim sjúkdómum,
sem líklegast er að hryðjuverkamenn
muni reyna að beita eða notaður verði
í sýklavopnahernaði.
Sjúkdómseinkenni svartadauða
Plágan mikla
Margar plágur hafa herjað á mannkyn. Ein sú skæð-
asta var svartidauði, sem gaus upp á fjórtándu öld
og blossaði reglubundið upp aftur í Evrópu í fimm
hundruð ár. Bakterían finnst enn og á sér bólfestu í
öllum heimsálfum nema á Suðurskautslandinu.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
Í verkinu Sigur dauðans eftir flæmska
meistarann Pieter Bruegel eldri frá 1562-
63 fer dauðinn um á uxakerru með ljáinn á
lofti á meðan englar dauðans blása í lúðra.