Morgunblaðið - Sunnudagur - 07.06.2020, Blaðsíða 13

7.6. 2020 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13
voru hryllileg og fylgdi honum gríð-
arlegur sársauki og verkir. Lyktin,
sem fylgdi, var einnig sögð óbærileg.
Bakterían fjölgar sér ógnvænlega
hratt og ekki líður á löngu áður en líf-
færin gefast upp og sjúklingurinn
gefur upp öndina. Dánartíðnin var
geigvænleg
og þeir, sem
lifðu af, voru
lengi að jafna
sig, ef þeir
gerðu það
nokkurn
tíma.
Boccaccio lýsir því í Tídægru, sem
kom út á íslensku í þýðingu Erlings
E. Halldórssonar, hvernig samfélagið
í Flórens umturnaðist í plágunni
1348, sumir drógu sig í hlé, aðrir
„álitu óbrigðult ráð til að bægja frá
sér þessari óttalegu vá að drekka
stíft, njóta lífsins til fullnustu, fara um
syngjandi og trallandi, fullnægja öll-
um sínum löngunum hvenær sem
færi gafst, og hafa bölvunina í flimt-
ingum“.
Hann skrifar að fólk hafi veslast
upp án neinnar aðhlynningar og
borgararnir sneitt hver hjá öðrum,
„plágan hafði lætt svo miklum hryll-
ingi inn í hjörtu karla og kvenna að
bræður yfirgáfu bræður, frændur
sína ættbræður, systur bræður sína,
og það kom tíðum fyrir að konur
hlypust brott frá eiginmönnum sín-
um. En verra var þó, og nærri að
segja ótrúlegt: feður og mæður neit-
uðu að hjúkra og annast um sín eigin
börn, eins og þau væru þeim óvanda-
bundin.“
Ástandið var eins og í stríði þar
sem dauðinn gat barið að dyrum fyr-
irvaralaust, án þess að fólki gæfist
ráðrúm til að ganga frá sínum jarð-
nesku eigum eða játa syndir sínar og
búa sig undir
dauðann.
Hverfulleiki
lífsins var
mönnum
hugleikinn.
Líkingar
voru iðulega
teknar úr Biblíunni og vísað í op-
inberunarbókina í Nýja testamentinu
og frásögnina af endalokunum þar
sem innsiglin sjö eru rofin, ridd-
ararnir fjórir fá lausan tauminn og
„mikill landskjálfti varð og sólin varð
svört sem hærusekkur og allt tunglið
varð sem blóð“.
Ofsóknir og morð
Einnig voru uppi hugmyndir um að
plágan væri laun syndarinnar, guðleg
refsing fyrir syndugt líferni. Slíkar
hugmyndir leiddu jafnvel til krafna
um að hreinsa samfélög. Þess voru
dæmi að vændiskonum væri úthýst
úr borgum og bæjum. Gyðingar urðu
fyrir ofsóknum og reiðin beindist
einnig gegn trúarlegum efasemda-
mönnum, útlendingum og nornum.
Fólk var grýtt, hengt og brennt til
bana og hreinsanir áttu sér stað. Í
Strasbourg var tvö þúsund gyðingum
safnað saman 1349 í kirkjugarði
Ljósmynd/Prado-safnið í Madrid
’ En verra var þó, og nærri aðsegja ótrúlegt: feður og mæð-ur neituðu að hjúkra og annastum sín eigin börn, eins og þau
væru þeim óvanabundin.
þeirra þar sem þeir voru grafnir lif-
andi. Þeim var gefið að sök að hafa
eitrað brunn sem kristnir íbúar sóttu
í vatn sitt.
Skilningur á svartadauða var ekki
fyrir hendi, en þó var brugðist við
með ýmsum hætti. Margir lögðu ein-
faldlega á flótta. Kenningar um að
sjúkdómurinn væri í gufum sem
stigju upp urðu til þess að reynt var
að vinna á óþef. Yfirvöld reyndu að
grípa til aðgerða og átti plágan þátt í
eflingu ríkisvalds. Stofnaðar voru
heilbrigðisnefndir sem höfðu um-
fangsmikið vald.
Sóttkvíin kemur til sög-
unnar
Feneyingar voru fyrstir til að beita
sóttkví. Skipum sem komu austan úr
Miðjarðarhafi var beint til tveggja
eyja þar sem þau voru hreinsuð og
áhöfn og farþegar fóru í einangrun.
Sóttkvíin stóð í fjörutíu daga og af því
er orðið quarantine dregið (á ítölsku
quarantena, en quaranta merkir
fjörutíu). Dagafjöldinn var sóttur í
Biblíuna. Syndaflóðið stóð í fjörutíu
daga og fjörutíu nætur, Móses var í
fjörutíu daga á Sínaífjalli áður en
hann tók við boðorðunum tíu og
Kristur fastaði í 40 daga eftir að hann
var skírður í ánni Jórdan, svo eitt-
hvað sé nefnt. Á meðan á þessu stóð
áttu eiturgufurnar sem báru með sér
svartadauða að leysast upp.
Kenningarnar um eiturgufurnar,
sem sóttar voru til Forn-Grikkja,
stóðust vitaskuld ekki, en aðferðirnar
virkuðu engu að síður. Fjörutíu dagar
voru nógu langur tími til að tryggja
að heilsuhraustur maður bæri svarta-
dauða ekki með sér þegar hann væri
leystur úr sóttkví og sömuleiðis var
víst að sýktar flær og bakteríur
dræpust. Þessar aðferðir dugðu til að
verja Feneyjar og voru teknar upp
víðar þótt enn héldi svartidauði áfram
að herja á Evrópu og enn megi finna
bakteríuna Yersinia pestis í öllum álf-
um jarðar nema á Suðurskautsland-
inu.
Einkum byggt á Epidemics and
Society eftir Frank M. Snowden.
Ýmsir þættir urðu til þess að
binda enda á pláguna. Einn
þeirra er að snemma á 18. öld
byrjaði rottutegund úr norðri
að ryðja sér til rúms í Evrópu og
víðar. Brúnrottan eða rattus
norvegicus er stór og sterk og
fjölgar sér hratt. Henni tókst að
hrekja brott svörtu skiparott-
una, rattus rattus, þannig að
hún hvarf. Hún fann fyrir næga
fæðu og átti sér enga nátt-
úrulega óvini. Brúnrottan
komst einnig um borð í skip og
breiddist þannig út um heiminn.
Þetta skipti máli vegna þess
að rottutegundirnar eru ger-
ólíkar að skapgerð. Brúnrottan
fælist menn og heldur sig fjarri
þeim. Svartrottan er hænd að
mönnum og var jafnvel litið á
hana sem gæludýr. Brúnrottan
er hins vegar árásargjörn og frá-
hrindandi. Fyrir vikið áttu flærn-
ar og bakteríurnar erfiðara
með að flytja sig yfir á menn eft-
ir að brúnrottan hélt innreið
sína. Bent hefur verið á að það
sé tæplega tilviljun að rattus
norvegicus hafi haldið innreið
sína og plágan horfið á sama
tíma.
Rétt er þó að nefna að fyrir
fimm árum birtist grein með
þeirri kenningu að stökkmýs
hefðu breitt út svartadauða,
ekki svartrottan.
Bæði svartrotta og brúnrotta
hafa fundist hér á landi, en lík-
lega var landið þó rottulaust
fram á 17. eða 18. öld að því er
lesa má á Vísindavefnum. Brún-
rottu er nú að finna víða um
land, en svartrottan berst hing-
að aðeins sjaldan og hefur ekki
náð fótfestu á síðari tímum.
HÖFÐU TEGUNDASKIPTI ÁHRIF Á ÚTBREIÐSLU?
Rottur gæða sér á hrísgrjónum.
Svartidauði barst með flóm,
sem voru á rottum og hýstu
hina banvænu bakteríu.
AFP
Brúnrottan tók völdin
Litirnir eru fjölmargir
og hægt að fá
sérblandaða hjá okkur.
HÁGÆÐA
VIÐARVÖRN FRÁ
SLIPPFÉLAGINU
Opið:
8-18 virka daga
10-14 laugardaga
Sími 588 8000
slippfelagid.is