Morgunblaðið - Sunnudagur - 19.07.2020, Blaðsíða 12

ÚTTEKT
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19.7. 2020
Taugalæknirinn og rithöfundurinn OliverSacks skrifaði endurminngabók um æskusína og gaf út árið 2001. Í seinni heims-
styrjöldinni bjó Sacks í London ásamt fjölskyldu
sinni og lýsir hann því í bókinni að veturinn
1940-41 hafi tvær sprengjur lent í nálægð við
heimili hans.
Í fyrra skiptið sprakk sprengjan ekki og fjöl-
skyldan læddist í húsaskjól skyldmenna um
miðja nótt til að verða ekki sprengingu að bráð
spryngi hún skyndilega. Í seinna skiptið lenti
íkveikjusprengja Þjóðverja fyrir aftan hús fjöl-
skyldunnar og hröðuðu faðir og bræður Sacks
sér að reyna að ná tökum á eldinum sem kom frá
sprengjunni. Lýsir Sacks því nákvæmlega
hvernig þessu fór fram, hvernig þeir pumpuðu
vatni á eldinn og hvernig bráðnaður málmur
sprengjunnar skvettist í allar áttir.
Stuttu eftir útgáfu bókarinnar hitti Sacks
bróður sinn. Hann sagði að hann myndi eftir
fyrri atburðinum á sama hátt og Sacks en þann
seinni gat hann ekki tekið undir. „Þú sást þetta
aldrei, þú varst ekki þarna,“ sagði bróðirinn,
Michael. „Við vorum báðir í burtu í skóla. En
David [eldri bróðir þeirra] skrifaði okkur bréf
um þetta. Mjög myndrænt og dramatískt bréf.
Þú varst heltekinn af því.“
Sacks skildi ekki hvað var í gangi. Hvernig
gat hann munað eftir einhverju svo skýrt án
þess að hafa verið á staðnum? Hann sá engan
mun á minningu sinni af fyrri sprengjunni og
þeirri seinni. Var einhver munur þarna á?
Upprunaruglingur
Fjölmörg dæmi eru um að fólk muni ranglega
eftir minnisstæðum atburðum. Minning er eins
skýr og mögulegt er, líkt og hjá Sacks, en
ómögulegt er að fólk hafi upplifað hana.
19. apríl 1995 sprakk sprengja í miðborg
Oklahoma-borgar. Að minnsta kosti 168 létust
og 680 aðrir slösuðust. Sprengjan sprakk í
sendiferðabíl sem leigður hafði verið í Kansas.
Sá sem leigði bílinn út, Tom Kessinger, sagði að
tveir menn hefðu leigt bílinn. Annar þeirra,
Timothy McVeigh, var fljótlega handtekinn en
hinn fannst hvergi. Seinna kom í ljós að
McVeigh stóð einn að hryðjuverkinu en Kess-
ingar ruglaði því saman þegar tveir menn leigðu
annan svipaðan bíl. Annar þeirra var líkur
McVeigh og því varð ruglingurinn.
Í grein Árna Kristjánssonar, prófessors við
Háskóla Íslands, í Sálfræðiritinu árið 2014 segir
að þetta sé dæmi um upprunarugling. Þá sé
minningin nokkuð skýr en uppruni hennar er á
reiki. „Þannig getur fólk munað tiltekna stað-
reynd réttilega en ekki, til dæmis, um hvern var
að ræða og hvenær eða hvar atburðurinn átti sér
stað,“ segir í greininni.
Frægt dæmi um upprunarugling er þegar
ástralski sálfræðingurinn Donald Thomson var
boðaður til yfirheyrslu vegna nauðgunarkæru.
Fórnarlambið hafði gefið lýsingu á árásarmann-
inum sem varð að teikningu sem svipaði mjög til
Thomsons. Hann hafði hins vegar góða fjar-
vistarsönnun, hann var nefnilega í viðtali í beinni
útsendingu í sjónvarpi á sama tíma og árásin átti
sér stað.
Fórnarlambið hafði verið að horfa á sjón-
varpið rétt áður en ráðist var á hana og hafði því
tengt andlit Thomsons við árásarmanninn. Í ljós
kom síðan að árásarmaðurinn var um margt lík-
ur Thomson í útliti þegar hann loks fannst og því
hefur fórnarlammbið „límt“ andlit Thomson á
búk hans í minningu sinni.
Fyllum upp í minningar okkar
Eitt sinn töldu sálfræðingar að heilinn skráði og
geymdi tilfinngaríkar minningar okkar líkt og
um ljósmyndir eða myndbandsupptökur væri að
ræða. Var þetta kallað leifturminni.
Rannsóknir sýndu hins vegar ekki fram á
þetta. Í rannsókn Frederick Bartlett á 4. áratug
síðustu aldar var þátttakendum sögð saga. Þeir
voru síðan spurðir hvað þeir mundu úr sögunni,
klukkutímum, dögum, mánuðum eða árum síð-
ar. Kom í ljós að rangfærslur þátttakendanna
um söguna voru mjög svipaðar.
Ástæðan var sú að þegar fólkið sagði frá sög-
unni fyllti það upp í það sem það raunverulega
mundi með atriðum sem rímuðu við þeirra eigin
reynslu. T.d. var talað um kanó í sögunni; fólk
breytti því yfir í bát. Minni virkar því þannig að
umhverfi þitt og reynsla hafa áhrif á það hverju
þú manst eftir, hverju ekki og hverju þú bætir
við minninguna til að fylla upp í það sem þú
manst ekki.
Sálfræðingar tala oft um skemu í þessu sam-
hengi. Þannig er auðveldara að fá fólk til að trúa
rangfærslum um atburði sem það upplifði sjálft
ef þeir falla að skema þeirra um ákveðnar að-
stæður því það getur séð þær fyrir sér.
Ef fótboltaáhugamaður sér leikmann fá sitt
annað gula spjald í leik er auðvelt að telja honum
trú um að rauða spjaldið hafi einnig farið á loft
þó það hafi aldrei gerst. Samhengið kallar á
rautt spjald. Sami áhugamaður myndi ekki trúa
því að dómarinn hafi farið í þrjá kollhnísa og
hlaupið svo af vellinum ef hann hefði ekki séð
það gerast.
Ómöguleg minning
Flestir muna hvar þeir voru þegar þeir fréttu af
eða horfðu á sjónvarpsfréttir af hryðjuverka-
árásunum á Tvíburaturnana í New York 11.
september 2001. Slíkir atburðir eru flestum í
fersku minni löngu seinna og getur fólk oft talið
upp ýmis smáatriði frá þessum degi.
Í grein á vefsíðunni Bustle segir Melanie
Mignucci frá því að hún muni eftir því að hafa
verið sjö ára gömul 11. september 2001. Hún
man eftir að hafa horft út um gluggann á skóla-
stofu sinni og séð svartan reykinn frá bygging-
unni svífa yfir Long Island-sund. Þá man hún
eftir því að mamma hennar hafi verið að vinna í
miðborg New York þennan dag.
En enginn gluggi var á skólastofu Mignucci
þar sem sást yfir sundið. Skólinn var í um 90
kílómetra fjarlægð frá turnunum og nánast
ómögulegt að reykurinn hefði ferðast alla þá
leið. Þá vann móðir hennar ekki í New York frá
2000 til 2002. Samt er minningin eins skýr og
mögulegt er í huga Mignucci.
Eftir hryðjuverkaárásirnar sáu sálfræðingar
sér leik á borði og rannsökuðu hvernig minn-
ingar fólks af þessum degi myndu breytast.
Þátttakendur rannsóknarinnar, sem Elizabeth
Phelps fór fyrir, voru spurðir út í minningar sín-
ar af árásinni viku, ári, þremur árum og síðast
tíu árum eftir hana.
Eftir eitt ár var nákvæmni frásagnar þátt-
takendanna aðeins 57%, samanborið við þegar
vika var liðin frá árásinni. Sérstaklega var fólk
lélegt að muna hvernig því leið þegar það frétti
af árásinni; aðeins 40% nákvæmni. Þrátt fyrir
þetta var fólk mjög visst í sinni sök að minningin
væri rétt.
Minningar eru ekki skrásettar í heila okkar
og geymast þar að eilífu. Við mótum minningar
okkar í hvert sinn sem við hugsum um þær. Þess
vegna gæti minningin um tilfinninguna breyst
frekar en staðreyndirnar því minningin litast af
tilfinningunni sem við finnum þegar við hugsum
um minninguna.
„Minningum“ komið fyrir
Rannsóknir hafa sýnt að tiltölulega auðvelt er að
fá fólk til að búa til minningu um eitthvað sem
gerðist aldrei, sérstaklega á það við um æsku-
minningar. 1995 var gerð rannsókn þar sem
fengnar voru upplýsingar um þrjár æskuminn-
AFP
Er minning alltaf minning?
Okkur finnst við oft muna nákvæmlega hvert smáatriði atburða sem hafa tilfinningalegt gildi fyrir okkur. Þetta getur átt við
þegar fréttir af stórviðburði berast, æskuminningar eða upplifun af glæp sem var framinn. En getum við treyst þessum minn-
ingum? Getum við treyst því að minningin sem við sjáum svo skýrt í huga okkar sé sönn og það sem raunverulega gerðist?
Böðvar Páll Ásgeirsson bodvarpall@mbl.is
Flestir muna hvar þeir voru þegar ráðist
var á Tvíburaturnana 11. september 2001.
Minningin af því gæti þó verið ósönn.
Í gegnum tíðina hefur borið á því að lista-
menn eða rithöfundar séu sakaðir um
brot á höfundarrétti án þess að hafa gert
sér grein fyrir líkindum verka sinna og
annarra. Um þetta fjallar Oliver Sacks í
bók sinni The River of Consciousness.
Með ritstuldi er oftast átt við einbeittan
brotavilja þar sem viðkomandi tekur hug-
mynd frá öðrum og, án nokkurrar viður-
kenningar, setur hugmyndina fram sem
sína eigin. Erfitt er að færa rök fyrir því að
slíkt eigi við þegar hugmynd annars er
óvart notuð. Það er kallað „cryptom-
nesia“ og á við þegar minning um eitthvað
kemur á yfirborðið en viðkomandi fattar
ekki að um minningu er að ræða og held-
ur að hugmyndin sé hans eða hennar eig-
in.
Helen Keller gaf út sína fyrstu bók, The
Frost King, ellefu ára. Í kjölfarið var Keller,
sem var blind, sökuð um ritstuld en bók
hennar þótti svipa mjög til The Frost
Diaries eftir Margaret Canby. Keller
mundi ekki eftir að hafa lesið bókina en
áttaði sig síðar á því að hún hafði verið
„lesin“ fyrir hana með fingrastöfun. Ef hún
hefði lesið bókina með blindraletri hefði
þetta ekki komið fyrir, að sögn Keller.
Árið 1996 tók Sacks sjálfur eftir því að
leikrit Brian Friel, Molly Sweeney, fjallaði
um það sama og grein hans í New Yorker.
Fjallaði leikritið um blinda konu sem fær
sjónina eftir að hafa verið blind frá fæð-
ingu en getur ekki meðtekið það sem aug-
un sjá því heilinn er ekki vanur sjóninni.
Ýmsa frasa og setningar úr grein Sacks
mátti finna í leikritinu svo um tilviljun gat
ekki verið að ræða.
Sacks hafði samband við Friel og hann
kannaðist ekki við að hafa lesið greinina.
En þegar Sacks sendi honum greinagóðan
samanburð á verkunum tveimur viður-
kenndi hann að hann hlyti að hafa lesið
greinina og gleymt því. Hann hafði því
kallað fram minningu sem hann hélt að
væri hans eigin hugmynd.
Helen Keller var sökuð um ritstuld.
Minning eða hugmynd?
RITSTULDUR