Morgunblaðið - Sunnudagur - 19.07.2020, Blaðsíða 13

19.7. 2020 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13
ingar þátttakendanna frá fjölskyldumeðlimum.
Fjórðu sögunni, sögu um að viðkomandi hafi
týnst í verslunarmiðstöð, var bætt við.
Þátttakendurnir voru svo beðnir um að rifja
upp þessar sögur og 25% þeirra „mundi“ mjög
vel eftir því að hafa týnst í verslunarmiðstöðinni
og gátu flestir þeirra „rifjað upp“ alls kyns smá-
atriði,“ eins og segir í grein Árna. Þegar fólki
var sagt að sagan væri uppspuni varð það gátt-
að. Seinni rannsóknir benda til að á milli 20 og
40% muna ranglega eftir sögum af þessu tagi.
Sýnt hefur verið fram á að þetta fólk hafi hærra
gildi en aðrir á kvarða Gísla Guðjónssonar yfir
sefnæmi, þ.e. hægt er að breyta skoðunum
þeirra á fortíðinni með misvísandi eða leiðandi
upplýsingum.
Í október 1992 biluðu tveir hreyflar ísraelskar
flutningavélar skömmu eftir flugtak hennar frá
Schiphol-flugvelli í Amsterdam. Reynt var að
snúa vélinni til baka en hún lenti á 11 hæða
íbúðablokk áður en hún náði til flugvallarins. 43
létust.
Tíu mánuðum síðar var minni háskólanema
og -starfsmanna um atburðinn kannað. Spurt
var, „Sást þú sjónvarpsupptökuna af því þegar
vélin lenti á íbúðablokkinni?“ 55% sögðu já í
fyrstu rannsókninni og 66% í þeirri seinni. Þrátt
fyrir það var engin upptaka til af brotlending-
unni en þar sem spurningin gaf það í skyn
„mundi“ fólk eftir henni.
Þetta er skýrt dæmi um áðurnefnt sefnæmi.
Með því að leggja eitthvað til við fólk er hægt að
fá það til „muna“ eftir alls kyns atburðum sem
aldrei áttu sér stað. Kemur þetta fram þegar
fólk les blöðin, skoðar myndir, horfir á mynd-
bönd eða heyrir sögur ættingja og vina. Eins og
í tilfelli Oliver Sacks geta bréf af sögum ættingja
haft mikil áhrif.
Auðvelt að hafa áhrif
Árið 1996 voru birtar niðurstöður úr rannsókn
þar sem háskólanemar áttu að slá inn á lykla-
borð orð sem lesin voru upp. Þau máttu alls ekki
ýta á „alt“-takkann því þá frysi tölvan. Enginn
ýtti á alt-takkann en eftir að logið var að þeim að
þeir hafi gert það játuðu 70% háskólanemanna á
sig glæpinn.
Í rannsókn Elizabeth Loftus og John Palmer
frá 8. áratugnum var fólki sýnt myndband af
bílaárekstri. Þátttakendur voru spurðir hversu
hratt bílarnir hefðu farið í myndbandinu en
spurningin var orðuð á mismunandi hátt fyrir
nokkra hópa þeirra.
Einn hópur var spurður, „Hversu hratt fóru
bílarnir þegar þeir rákust saman?“ Í annarri
spurningu var orðinu rákust skipt út fyrir
„klesstu“. Fólki fannst bílarnir hafa farið hraðar
þegar sagt var „klesstu“ heldur en „rákust“.
Í annarri rannsókn Loftus sýndi hún, ásamt
öðrum, fram á að tiltölulega auðvelt væri að telja
fólki trú um að það hafi séð bið- fremur en stöðv-
unarskyldumerki. Og það einungis með því að
spyrja hvað gerðist eftir að bílinn fór framhjá
biðskyldumerkinu en ekki stöðvunarskyldu-
merkinu.
Á að treysta minni vitna?
Þetta vekur upp spurningar um hvort hægt
sé að treysta bæði vitnisburði fólks í réttar-
höldum, sem og játningu á glæpum. Fjölmörg
dæmi eru um að fólk hafi játað á sig glæpi
sem það framdi ekki þegar þjarmað hefur
verið að því og margir hafa setið inni vegna
rangs vitnisburðar sjónarvotta glæpsins sem
viðkomandi var dæmdur fyrir.
Sannfæring sjónvarvotta hefur lítið að
segja um áreiðanleika þeirra. Daniel Schacht-
er sálfræðingur og sérfræðingur í minnis-
rannsóknum hefur haldið því fram að sam-
bandið milli sannfæringar sjónarvotta og
hversu réttar minningar þeirra eru sé veikt, í
besta falli.
Dómurum og kviðdómendum virðist eðlis-
lægt að trúa frekar vitnisburði þar sem við-
komandi virðist viss í sinni sök. Árið 2008 var
fyrrverandi dómari í Bretlandi, Gerard Butl-
er, spurður hvort þörf væri á minnissérfræð-
ingum í dómsmálum til að útskýra fyrir kvið-
dómendum hvernig minnið virki.
„Mér finnst, í hreinskilni sagt, þetta vera
fáránleg hugmynd,“ sagði Butler. Sagði hann
aðra sérfræðinga, eins og t.d. genasérfræð-
inga, vera mikilvæga en kviðdómendur ættu
að treysta á skynsemi sína til að meta hvort
einstaklingur sé að segja sannleikann. „Það
er ekki fyrir sérfræðing að dæma um.“
En kannski er það fyrir sérfræðing að
dæma um. Sýnt hefur verið fram á að í málum
þar sem dómsúrskurður er felldur úr gildi
vegna rannsókna á erfðaefni hefur oftast ver-
ið treyst á vitnisburð sjónarvotta.
The Innocence Project, samtök sem vinna að
því að frelsa þá sem hafa verið ranglega sak-
felldir fyrir glæpi, halda tölfræði yfir rangrar
sakfellingar. Í 71% tilvika þar sem erfðaefni er
notað til að fella dóm úr gildi hefur dómurinn
byggst á vitnisburði sjónarvotta. Þá voru 28%
sakfellinganna byggð á falskri játningu. Í helm-
ingi þeirra tilfella var sakborningurinn yngri en
21 árs.
Í samræmi við upplifun þeirra sem hafa
„rangar“ minningar hafa rannsóknir ekki sýnt
neinn mun á heilastarfsemi fólks hvort það muni
rangt eða rétt. Fyrir heilanum og starfsemi hans
er minning minning, sama hversu vitlaus hún er.
Þá hafa rannsóknir varpað ljósi á það
hvernig atburðir sem gerðust aldrei geta orð-
ið að minningum. Þegar fólk ímyndar sér at-
burði virkjast sömu svæði heilans og þegar
fólk sér atburðina. Því geta minningar af at-
burði orðið til þó einungis sé verið að ímynda
sér hann.
Engin leið að hinu sanna
Í byrjun júlí 2018 kom fram í fjölmiðlum að
Brett Kavanaugh væri á lista yfir þá sem
kæmu til greina að taka við af Anthony
Kennedy sem dómari í hæstarétti Bandaríkj-
anna. Þá hafði Christine Blasey Ford, sál-
fræðiprófessor við Háskólann í Palo Alto,
samband við Washington Post og sagði
Kavanaugh hafa misnotað sig kynferðislega
þegar þau voru bæði í menntaskóla, í upphafi
9. áratugarins.
Donald Trump, Bandaríkjaforseti, tilnefndi
Kavanaugh í starfið 9. júlí og í lok mánaðarins
hafði Ford samband við öldungardeildarþing-
manninn Dianne Feinstein og sagði henni frá
ásökunum sínum. Í september steig Ford
fram opinberlega og sagði Ford og vin hans,
Mark Jugde, hafa haldið sér niðri í rúmi í her-
bergi húss þar sem haldið var partí. Þar áttu
þeir að hafa áreitt hana kynferðislega þar til
hún slapp frá þeim.
Kavanaugh gaf fljótlega út yfirlýsingu þar
sem hann neitaði ásökununum. Bæði mættu
þau fyrir dómsmálanefnd öldungadeildar
Bandaríkjaþings og sögðu sína hlið á málinu.
Sitt sýndist hverjum um málið. Töldu
margir að trúa ætti Ford, hún hefði enga
ástæðu til að stíga fram og segja ósatt. Aðrir
sögðu skrítið að Ford stigi fram nú og að saga
hennar af árásinni væri ekki nógu skýr.
Í viðtali við AFP á þessum tíma sagði Eliza-
beth Loftus, sem nefnd var hér á undan, að
vel gæti verið að bæði Ford og Kavanaugh
segðu heiðarlega frá. „Hún var mjög trúverð-
ug og viðkunnanleg. Flestir vildu trúa því
sem hún sagði og hún virtist trúa eigin orðum.
Hann leit út fyrir að vera mjög reiður en það
er hægt að búast við því af einhverjum sem er
ranglega sakaður um eitthvað,“ sagði Loftus.
Ayanna Thomas, annar sérfræðingur á
sviði minnisrannsókna, tók í sama streng í
viðtali við hlaðvarpsþátt NPR, Hidden Brain,
í fyrra.
„Bæði hafa sína útgáfu af sannleikanum.
Og það sem fólk þarf að skilja er að það er
engin leið að vita nákvæmlega hvað gerðist
fyrir 30 eða 40 árum. Það er bara engin leið að
finna þær upplýsingar,“ sagði hún.
Minnið er merkilegt fyrirbæri.
Árið 1992 lenti flugvél á íbúðablokk í Amsterdam. Tíu mán-
uðum síðar hélt meirihluti aðspurðra að þeir hefðu séð mynd-
bandsupptöku af slysinu þó ekkert myndband af því væri til.
AFP
Christine Blasey Ford sakaði verðandi hæstaréttardómara um kynferðisárás tugum ára eftir árás-
ina. Minnissérfræðingar hafa sagt ómögulegt að vita nákvæmlega hvað gerðist.
AFP