Morgunblaðið - Sunnudagur - 26.07.2020, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26.7. 2020
Þ
að fer best á því að gera það sem
eðlilegast er gefist tveir kostir.
Enda leiðir það verklag iðulega til
þess að ákvörðunin komi áreynslu-
laust, sem einkennir margar góðar
ákvarðanir.
Forsætisráðherra gerir tillögu
Það breytir ekki því að margir leggja nokkuð á sig
til að mæla fremur með því sem ekki liggur í augum
uppi, þótt þeir þurfi króka og snúninga til.
Forsætisráðherra hefur nú gefið út það álit sitt og
ríkisstjórnar að best sé að kosningar verði 25.
september 2021. Kjörtímabil stjórnarinnar hefur þá
staðið því sem næst í fjögur ár.
Hvað sem ákvörðuninni líður er til fyrirmyndar að
senda snemma skilaboð um þennan vilja ríkis-
stjórnarinnar. Tilfinningin er að venja standi til þess
að alþingiskosningar fari fram í sumarbyrjun. Er þá
átt við reglubundnar kosningar. Megin leiðbeiningar
stjórnskipunarinnar eru að kjörtímabil þingsins sé
fjögur ár. Hitt eru afbrigði. Og þar sem nýjar stjórn-
ir (eða endurnýjaðar) koma gjarnan í kjölfar kosn-
inga má einnig lesa út þá meginreglu að eðlilegasti
starfstími ríkisstjórnar sé fjögur ár. Um það eru þó
hvergi fyrirmæli.
Það er sjaldgæft að við reglubundnar kosningar
liggi fyrir yfirlýsingar um að stjórnin muni sitja
áfram fái hún til þess styrk. Verði kosningar óvænt
af stjórnarupplausn er slíku ekki til að dreifa og
jafnvel þótt samlyndi stjórnarflokka sé bærilegt
þykir þeim oftast henta að þessi þáttur framtíðar-
innar sé sæmilega opinn. Sum lönd hafa það ríkulega
bundið í lög að þing verði ekki rofið og kjörtímabilið
sé sem í gadda slegið, þar á meðal lönd sem nærri
okkur standa. Segja má að á Íslandi komi aðeins tvö
tímabil ársins til greina þegar horft er til heppilegs
tíma til að kalla kjósendur að kjörborði, vorið eða
haustið. Oftar en einu sinni hefur verið kosið á öðr-
um árstíma, en í því hafa menn þá lent eins og
neyðarkosti.
Það verður fróðlegt að sjá hvernig haustkosningar
leggjast í landann. Ekki er ástæða til þess að ætla að
kjördagurinn sem forsætisráðherra leggur til sé lak-
ari en kosningar að vori. Öðru nær.
Dæmin frá Bretum
Lengi vel var það svo að forsætisráðherra Breta
hafði einn í hendi sér hvenær kosningar færu fram
hjá þeim. Kosningar voru þá boðaðar með svo sem
þriggja vikna fyrirvara. Almennt var viðurkennt að
ekkert væri að því að forsætisráðherra nýtti þennan
rétt sinn, og það þótt augljóst væri að í mörgum til-
vikum væri kjördagurinn valinn eftir pólitískum
hentugleikum hans.
Í landi samsteypustjórna, eins og okkar, gegnir
öðru máli en þar sem forsætisráðherra eins flokks
ræður algjörlega för. Ef ríkisstjórn „springur“ ekki
á vegferðinni þarf gott samkomulag að vera á milli
flokkanna (beggja eða allra) fyrir því að boða til
kosninga. Stundum mun hafa verið gert formlegt
samkomulag á milli flokka um að forsætisráðherra
beiti ekki þingrofsvaldi sínu án vilja leiðtoga hins/
hinna flokkanna.
Bréfritari fór alllengi fyrir samsteypustjórnum og
tók jafnan fram, væri þetta atriði tekið upp, að hann
myndi ekki gera slíkt samkomulag, því að þar væri í
senn um vald og skyldu að ræða og forsætisráð-
herrann gæti ekki framselt. Hins vegar mátti öllum
vera ljóst að forsætisráðherra sem beitti valdi sínu í
þessu tilviki gagngert gegn hagsmunum samstarfs-
flokks yrði ekki lengi líft í umhverfi samsteypu-
stjórna. Létu menn þá þetta kyrrt liggja.
Og gagnstætt breska dæminu sem nefnt var er
ekki líklegt að þingrofsvaldi sem augljóslega hefði
verið beitt eftir pólitískum hentugleikum forsætis-
ráðherrans yrði honum heilladrjúgur leikur í kosn-
ingunum sem þá yrðu, svo ekki sé talað um stjórnar-
myndanir í kjölfarið.
Í Bretlandi var hefðin á hinn bóginn sterk og það
var þekkt afleiðing að flokkur forsætisráðherrans
gæti með þessu haft forskot á helsta andstöðuflokk-
inn og aðra. Við bættist að sumir forsætisráðherrar
fundu að þetta vald var beggja handa járn.
Það er kvöl að eiga völ
Þannig var Gordon Brown kominn fram á brún
ákvörðunar um kosningar þegar hann missti kjark-
inn. Nú telja flestir að hefði Brown stokkið en ekki
hrokkið hefði hann haldið velli, og ekki lent í þeim
hópi forsætisráðherra sem aldrei hafa unnið kosn-
ingar um forsætisráðherraembættið.
Þegar kosningar urðu ekki lengur flúnar missti
Brown valdið á Neðri málstofunni, án þess þó að
Cameron, leiðtogi Íhaldsflokksins, næði hreinum
meirihluta.
Frjálslyndi flokkur Cleggs fékk góða kosningu og
hélt lyklinum að Downing-stræti í hendi sér og seldi
hann dýrt. Cameron tjaldaði öllu til og gaf frá sér og
eftirmönnum sínum þingrofsvaldið úr hendi for-
sætisráðherra og fékk þinginu lokaorðið. Við þá
gjörð horfði hann eingöngu til persónulegra stund-
arhagsmuna. Sú breyting átti eftir að gera Boris
Johnson erfitt fyrir á fyrstu mánuðum hans sem for-
sætisráðherra. Þegar allt var í uppnámi vegna brexit
haustið 2019 og hann komst hvorki lönd né strönd
voru allar tillögur hans um kosningar felldar með
þeirri niðurlægingu sem fylgdi. Margir spáðu því að
hann myndi ekki lifa þennan pólitíska ómöguleika af.
Honum varð það til pólitísks lífs að nýr og óreyndur
leiðtogi Frjálslyndra hélt ekki höfði í umrótinu og
tryggði Johnson óvænt nýjan kjördag í mikilli óþökk
Verkamannaflokksins. Formaðurinn sá missti í kjöl-
farið þingsæti sitt og formannstignina og virðist
vera úr sögunni en Íhaldsflokkurinn hefur ekki haft
öflugri þingmeirihluta í langan tíma.
Gervivandamál
Stjórnarandstaðan hér hefur lagt áherslu á að
stjórnin samþykki kosningar að vori, svo sem hefð-
bundið sé. Það er ekkert að því að stjórnarandstaða
vilji kosningar sem fyrst. Vandinn er hins vegar sá
að hér er engu tjaldað til nema hefðinni, sem hefur
þó verið brotin þegar efni hafa staðið til. Það hefur
reyndar oftast verið þegar ríkisstjórn springur á
limminu eins og varð síðla árs 2017. Gerðist það upp
úr miðnætti eftir svefndrukkið rugl trölla á netinu
og fæstir ráðherrarnir höfðu þá eða síðar vitneskju
um hvert banameinið varð og krufning fjölmiðla-
manna færði engan mann nær.
Sú sprenging varð ekki fyrirboði stórkostlegra
Haustið er tært,
fagurt og kjörið
til kjördags
’ Það verður fróðlegt að sjá hvernig haust-kosningar leggjast í landann. Ekki erástæða til þess að ætla að kjördagurinn semforsætisráðherra leggur til sé lakari en kosn-
ingar að vori. Öðru nær.
Reykjavíkurbréf24.07.20