Morgunblaðið - 14.09.2020, Blaðsíða 16

16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 14. SEPTEMBER 2020
Í vor leit afskaplega
vel út með frjóvgun á
birki víða um land
vegna þess að mikill
fjöldi karlrekla var þá
sýnilegur á birkitrjám.
Karlreklarnir verða til
á trjánum ári áður en
þeir gagnast kvenblóm-
unum. Þegar voraði
dafnaði mikill fjöldi
kvenrekla á birkinu.
Samspil hagstæðra
skilyrða í sumar og í fyrra hefur orðið
til þess að útlit er fyrir fádæma góða
fræuppskeru á birki á landinu í haust.
Þetta er fagnaðarefni og gerist þrátt
fyrir að ýmsir skaðvaldar áður land-
lægir og nýir herji á birkitrén. Má
nefna birkifeta, birkiþélu, birki-
kembu og birkiryðsvepp. En einnig
tígulvefara, haustfeta og birkivefara.
Mikil vakning í loftslagsmálum er
um þessar mundir bæði hjá almenn-
ingi og stjórnvöldum sem hafa sett
fram aðgerðaáætlun sem unnið skal
eftir til ársins 2030. Í áætluninni er
kveðið á um átak um endurheimt
raskaðra vistkerfa og endurheimt
birkiskóga. Fjármagn hefur verið
veitt til þessa verkefnis sem lofar
góðu. Víða um lönd er unnið að vernd-
un og endurheimt náttúruskóga sem
sumir eiga sannarlega undir högg að
sækja. Það er ánægjuefni að Íslend-
ingar ætli sér að leggja hönd á þann
plóg að endurheimta náttúruskóga
sína.
Varðveisla og endurheimt náttúru-
skóga skiptir gríðarmiklu fyrir við-
hald og framleiðni vistkerfa, sjálf-
bærni og kolefnisbindingu.
Samfélagslegt gildi birkiskóga er
mikið og samtengt bæði
sögu og menningu þjóð-
arinnar. Birki hefur orð
á sér fyrir að vera til
margra hluta nytsam-
legt. Meðal annars til
smíða, til litunar, vín-
gerðar og sem lækn-
ingaplanta. Mælingar
benda til að kolefn-
isbinding birkis sem
ræktað er til land-
græðslu skipti miklu
máli og nemi á bilinu 1-5
tonn af CO2 á hektara á
ári. Rök má færa fyrir því að við kjör-
aðstæður sé kolefnisbinding birkis
enn meiri.
Íslenska birkið hefur víða um land
verið í meðbyr undanfarna tvo ára-
tugi eða svo. Dregið hefur verulega
úr sauðfjárbeit og náttúrlegir birki-
skógar hafa breiðst út, vaxið, dafnað
og aukið jarðvegsbindingu. Á Skeið-
arársandi höfum við undur náttúr-
unnar fyrir augum. Þar hefur sjálfsáð
birki úr Bæjarstaðaskógi breiðst út
með undraverðum hraða. Á sand-
inum er nú að vaxa upp eitt víðfeðm-
asta birkiskóglendi landsins sem gæti
breiðst yfir um 35 ferkílómetra svæði.
Við getum lagt náttúrunni lið við
endurheimt birkiskóga með því að
safna birkifræi og sá því út í náttúr-
una við hagfelld skilyrði. Heppilegur
tími til að safna birkifræi er frá því í
lok ágúst og fram eftir hausti, eða svo
lengi sem reklarnir tolla saman. Stór-
ir, heilbrigðir og vel þroskaðir reklar
eru bestir. Þeir mega vera fölgrænir
að utan en fræið á milli fræhlífanna
inni í reklinum þarf að sýna brúnan lit
og það er að öllu jöfnu þroskamerki.
Landgræðslan og Skógræktin
standa um þessar mundir fyrir lands-
söfnun á birkifræi í samstarfi við
nokkur fyrirtæki. Hægt verður að fá
söfnunarbox fyrir birkifræið á starfs-
stöðvum Landgræðslunnar og Skóg-
ræktarinnar og víðar.
Það getur verið ánægjulegt fyrir
fjölskyldur og vini að safna birkifræi í
fögru haustveðri og láta gott af sér
leiða til endurheimtar landgæða.
Hentugt er að hengja söfnunarílát
um hálsinn til að hafa báðar hendur
frjálsar. Fræið þarf að þurrka strax
eftir tínslu svo það skemmist ekki og
koma því á söfnunarstöðvar. Vilji fólk
sjálft spreyta sig á að rækta birkið
má líka geyma fræið í bréfpoka í
kæliskáp í fáein ár og sá úti eða inni
að hausti eða vori.
Nokkur verkefni við endurheimt
náttúruskóga á Íslandi hafa staðið yf-
ir árum saman, s.s. endurheimt hinna
fornu Brimnesskóga í Skagafirði með
skagfirsku birki og Hekluskógaverk-
efnið.
Söfnun birkifræs er frábært verk-
efni til að leggja sitt lóð á vogarskálar
kolefnisjöfnunar og endurheimtar
landgæða.
Leiðbeiningar um fræsöfnun má
finna á youtube.com ef slegið er inn í
leitarstrenginn „Sáning birkifræs –
Endurheimt landgæða“. Upplýsingar
um landssöfnun á birkifræi er á
heimasíðunni https://birkiskogur.is/.
Íslenska birkið fær meðbyr
Eftir Stein Kárason » Við getum lagt nátt-
úrunni lið við endur-
heimt birkiskóga með
því að safna birkifræi og
sá því út í náttúruna.
Steinn Kárason
Höfundur er garðyrkjufræðingur og
M.Sc. í umhverfisfræðum.
Um þessar mundir
minnumst við þriggja
alda ártíðar Skál-
holtsbiskupsins Jóns
Þorkelssonar Vídalín
(1666-1720). Þekkt-
astur er hann fyrir
postilluna sem við
hann er kennd en
hún var fyrst gefin út
í tvennu lagi á ár-
unum 1718 og 20.
Ritið hefur, eins og
aðrar postillur, að geyma predik-
anir fyrir helgidaga kirkjuársins
og voru ætlaðað til húslestrar þeg-
ar fólk átti ekki heiman gengt í
messu. Vídalínspostilla hefur kom-
ið út alls fimmtán sinnum og voru
vinsældir verksins ljósar allt frá
fyrstu útgáfunni.
Samanburður við Gíslapostillu
Það var fjarri því sjálfgefið að
verk af þessum toga nytu slíkrar
hylli. Önnur sambærileg rit höfðu
ekki fallið í kramið og er nærtækt
að nefna postillu Gísla biskups
Þorlákssonar (1631-1684) sem kom
út í nokkrum hlutum um miðja 17.
öld. Segja má að Gíslapostilla hafi
gleymst í kjölfar þess að postilla
Jóns Vídalíns kom út. Spyrja má
hvers vegna sú varð raunin.
Þar má horfa til þeirrar guð-
fræði sem höfundar aðhylltust.
Gísli var fulltrúi rétttrúnaðarins
þar sem sú hugsun var ríkjandi að
kristin trú sé ákveðið kerfi kenni-
setninga sem þegnar í tilteknu
konungsríki hljóti að aðhyllast.
Fyrir Gísla vakti að fræða les-
endur/áheyrendur um þessar
kenningar. Þetta fól ekki í sér
þörf fyrir sannfæringarkraft enda
var ætlunin ekki að breyta hegðun
fólks.
Á námsárunum um aldamótin
1700 kynntist Jón heittrúnaðnum
sem átti eftir að móta hann. Að-
eins lítill hópur gat sannkristinn.
Til þess þurfti að endurfæðast og
berjast við ill öfl. Gísli kaus að
viðhalda óbreyttu ástandi. Erindi
Jóns var að breyta þeim sem á
hlýddu.
Dæmi um ólíka útleggingu
Taka má dæmi úr þessum ritum
sem sýna þennan greinarmun. Á
fyrsta sunnudegi í aðventu segir
frá því þegar Kristur kom inn í
borgina helgu sem hefur verið
túlkað sem innreið hans í kirkj-
una. Gísli leggur út af honum með
þessum hætti:
„Þar næst kemur þessi vor kon-
ungur til vor í þeim heilögu sacra-
mentis. Fyrst skírnarinnar í
hvörri vér fyrir hans náð og Heil-
agan anda kraft verðum end-
urfæddir og sverjum honum sem
rétt er þegnar sínum kongi trú og
hollustu.“
Gísli leitaðist við að tengja
stöðu kristins manns við sakra-
mentin og líkti trúnni við hollustu
þegna við konung sinn. Þarna leit-
aði hann í smiðju Lúthers sem
lagði mikið upp úr, skírn og alt-
arisgöngu auk hlýðni við réttlát
yfirvöld. Tónninn hjá Jóni er afar
frábrugðinn:‘
„En gæt að því, kristinn maður
að þessi konungur dýrðarinnar
ríður hvörn dag inn til sinnar
borgar, sem er kristileg kirkja og
svo sem hann er einn andlegur
konungur svo er og hans ríki and-
legt því að vopn herfarar vorrar
eru ekki líkamleg segir Paulus
kraftur Guðs til að niðurbrjóta
girðingarnar.“
Jón varar fólk við, að sálinni
stafa margvíslegar
hættur og hann líkir
innreið Krists við
prófraun. Öryggið og
kyrrstaðan eru ekki til
staðar. Svipuð mynd
birtist í frásögninni af
því þegar Jesús stillir
storminn. Báturinn í
er gjarnan túlkaður
sem kirkjan og öldu-
rótið er þá heimurinn.
Í Gíslapostillu er þessi
mynd dregin upp:
„Hér er stýrimað-
urinn sem leiðir úr hættu og
hvörjum vanda. Það er Drottinn
vor Jesús Christus. Hér eru
róðramennirnir sem eru trúlyndir,
góðir og guðhræddir Guðs orðs
þénarar hvörjir kenna eiga veg og
götu Drottins til eilífs lífs. En
flutningsmennirnir eður pílagrím-
arnir sem á þessu herrans skipi
sigla vilja eru rétttrúuð Guðs
börn.“
Prestarnir róa bátnum en Guðs
börnin sitja um borð. Skírnin gef-
ur þeim sess innan kirkjunnar og
aftur er hann tryggur guðfræði
Lúthers sem kenndi að náðin ein
réttlætti manninn. Lítið er fjallað
um þær kröfur sem gerðar eru til
þeirra sem manna bátinn.
Þegar kemur að útleggingu
þessa texta í Vídalínspostillu er
myndin gerólík: „Mitt á meðal
þessarar hrekkvísu kynslóðar
verður hinn litli hópur Christí að
búa og mæta aðskiljanlegum árás-
um og hneykslunum svo að í villu
mætti leiðast ef ske kynni, jafnvel
útvaldir.“
Að þessu sinni eru dregin skil á
milli hinnar sönnu kirkju og þeirr-
ar stofnunar þar sem hann gegndi
embætti biskups. Heimurinn er
fallinn og „kynslóðin er hrekkvís“,
jafnvel þótt fólk sé skírt til krist-
innar trúar. Innan heittrúnaðarins
er talað um ósýnilega kirkju er
starfar innan hinnar sýnilegu. Allt
miðar að því að því að draga fram
sem skörpust skil á milli hinna út-
völdu og allra hinna. Kirkjusýn
Jóns einkennist af átökum. Þrátt
fyrir að í textanum feli í sér hugg-
un, vill Jón vara kristna menn við.
Að kenna eða hræra
Ef predikari vill breyta fólki
verður krafan um mælsku þeim
mun meiri. Það sést vel á því
hvernig Jón Vídalín byggir upp
textann. Hann vitnar mjög í klass-
ísk rit sem eykur traust á honum
(eþos) og ryður brautina fyrir boð-
skapinn. Hann höfðar óspart til
tilfinninganna (paþos). Hann leitar
samstöðu og vísar til þess sem
fólkið óttast.
Þessar bækur féllu í ólíkan jarð-
veg. Gísli vildi kenna játningar
lútherskrar kirkju. Jón hrærði í
tilfinningum og hvatti til aft-
urhvarfs. Sú mynd sem hann dró
upp af kristinni manneskju hafði
ekkert með stöðu hennar í sam-
félaginu að gera. Hún byggði á
innri sannfæringu og brennandi
trúarhita. Þetta féll í kramið hjá
Íslendingum.
Af hverju vildu
Íslendingar Vída-
línspostillu en ekki
Gíslapostillu?
Eftir Skúla Sigurð
Ólafsson
Skúli Sigurður
Ólafsson
» Segja má að Gísla-
postilla hafi gleymst
í kjölfar þess að postilla
Jóns Vídalíns kom út.
Spyrja má hvers vegna
sú varð raunin.
Höfundur er sóknarprestur
í Neskirkju.
skuli@neskirkja.is
Samkvæmt orðabók
Websters kom hug-
takið „groupthink“
(hóphugsun) fyrst fram
á sjötta áratug 19. ald-
arinnar. Fyrirbærið á
sér langa sögu, þó að
það hafi ekki verið tek-
ið til athugunar innan
fræðasviða fyrr en ný-
verið. Það var gert í til
dæmis bókinni „Gro-
upthink“ (útg. 1982)
eftir Irving L. Janis,
sem fjallar um hóp-
hugsun og hættuna,
sem henni fylgir í áætl-
anagerð og ákvarðanatöku, og einnig
í samnefndri bók (útg. 2020) eftir
Christopher Booker, sem tekur á
hóphugsun og afleiðingum hennar í
samfélagsmálum og stjórnmálum
samtímans.
Einkenni hóphugsunar
Hópur manna deilir skoðun, sem
að einhverju byggist á raunveruleika.
Meðlimirnir eru að fullu sannfærðir
um réttmæti skoðunarinnar, þó að
ekki sé í raun unnt að sannprófa
hana, en hún er sýn þeirra á heiminn
eins og þeir ímynda sér hann og vilja
að hann sé. Þannig felast ætíð í skoð-
uninni þættir óskhyggju eða draum-
sýnar.
Þessi sýn eða skoðun er í raun
óhlutlæg, en áhangendur hennar
telja, að hún liggi svo í augum uppi,
að allir hljóti og eigi að samþykkja
hana. Þeir, sem það gera, eru „inni“
og hafna öllu því, sem er öndvert
henni og einnig þeim, sem ekki sam-
þykkja hana.
Til þess að efla þá, sem eru „inni“,
er allt talið óhæft, sem mælir gegn
hinu viðtekna. Hinir sannfærðu
verða ófærir til málefnalegrar sam-
ræðu eða rökræðu við þá, sem eru
ósammála. Þeir virða ekki viðlits þá,
sem eru „úti“. Skoðanir þeirra eru
taldar fáránlegar og á þá er ráðist
með niðurlægjandi orðalagi og þeir
þannig afmarkaðir sið-
ferðislega.
Höfuðeinkenni allrar
hóphugsunar er, að hún
líður engin andmæli.
Nú á dögum
Í samtímanum ber
mikið á þessu fyrirbæri.
Það kemur fram innan
skoðanahópa, svo sem í
stjórnmálahreyfingum,
þar sem menn telja sig
boðbera hinna einu
réttu skoðana, mark-
miða og leiða og telja
sig hafa rétt - og jafnvel
skyldu - til að vinna við-
horfum sinum fram-
gang með hvaða aðferð,
sem er, svo sem ofbeldisverkum,
uppþotum og með því að lita frásagn-
ir, fréttir og sögu liðins tíma þeim
brag, sem fellur að baráttumálunum.
Dæmi um þetta eru mörg, svo sem
yfirstandandi óeirðir í Bandaríkj-
unum og víðar (BLM, Antifa) og frá
liðnum tíma og hér á landi uppþot á
Austurvelli og aðgerðir fámennra
skoðanahópa til dæmis vegna mál-
efna hælisleitenda og ólöglegra inn-
flytjenda. Í þessum tilfellum er fram-
ganga og málflutningur byggður á
einföldunum og tilfinningum, en ekki
rökhugsun eða réttmæti.
Í nútímaumræðu ber mikið á því,
að hóphugsun er komið í kring með
einhliða umfjöllun, þar sem andmæli
líðast sem næst alls ekki og þar sem
umræðan er einungis frá einni hlið og
þess vandlega gætt, að ekki komi
fram nokkuð það, sem andstætt er
hinu viðtekna viðhorfi. Dæmi á þessu
sviði eru mýmörg, en hér eru nokkur.
Það, sem mest ber á í samtímanum
þrátt fyrir COVID-19, er umræðan
um loftslagsmál, sem hefur tröllriðið
öllu í hinum vestræna heimi í nokkra
áratugi. Hér á landi hefur hún verið
nálega að öllu á einn veg; þann, að
allt sé á hverfandi hveli. Yfir hafa
dunið fréttir af endalokum lífs á jörð-
inni og þá gjarnan fylgt allnákvæmar
tímasetningar þeirra hamfara, sem
taldar eru í vændum. Það er þó svo,
að minni þeirra, sem hér um fjalla,
virðist gjarnan vera bæði stopult og
stutt. Í fjölda tilfella hafa hrakfara-
spárnar alls ekki ræst og þó að þær
hafi ekki gert það og langur tími liðið
frá þeim tíma, þegar ósköpin áttu að
ríða yfir, er þess aldrei getið, heldur
nýjar boðaðar, þær tímasettar og
sagðar studdar vísindum.
Þessu tengdar eru upphrópanir
um útrýmingu dýrategunda, svo sem
fréttir, sem fluttar voru í útvarpi fyr-
ir ekki löngu, um yfirvofandi endalok
ísbjarna. Ekki var nefnt, að sam-
kvæmt talningum á þessari dýrateg-
und hefur einstaklingum fjölgað og
ekki heldur þess getið, að komið hafa
bæði hlýinda- og kuldaskeið á þeim
árþúsundum, sem ísbirnir hafa ráfað
um norðurheimskautssvæðin og þeir
lifað þau af.
Eins er um innflytjendamálin. Þar
eru að jafnaði allir, sem leita frá
Austurlöndum eða Afríku, til Vest-
urlanda – mest Evrópu – kallaðir
„flóttamenn“, þó að vel sé vitað, að í
raun er hreinlega um innflytjendur
að ræða, en ekki fólk á flótta undan
til að mynda stríðsátökum.
Þessu tengt er svo sú skoðun, sem
iðulega er fram haldið, að allt þetta
fólksstreymi sé Vesturlöndum til ein-
dreginna hagsbóta, þó að sjá megi af
tölulegum gögnum, að bróðurpart-
urinn lendir á framfæri skattgreið-
enda þeirra landa, sem „flóttamenn-
irnir“ leita til.
„Pólitísk rétthugsun“
„Pólitísk rétthugsun“ mælir fyrir
um það, hvað sé viðurkvæmilegt í
orðum, gerðum og skoðunum. Hún
er náskyld hóphugsuninni og sprott-
in af henni og þeim fjötrum, sem hún
leggur á svigrúm manna og frelsi til
tjáningar og sjálfstæðrar skoð-
anamyndunar. Hún er eitt hið versta,
sem fyrir getur komið í samfélagi,
sem vill ástunda lýðræðislega stjórn-
arhætti, vegna þess að frjáls og
óþvinguð hugsun, skoðanaskipti og
tjáning verða að vera fyrir hendi eigi
lýðræði að þrífast.
Hóphugsun
Eftir Hauk
Ágústsson
»Hóphugsun
er þjóð-
félagsmein.
Haukur Ágústsson
Höfundur er fyrrverandi kennari.