Morgunblaðið - 14.12.2020, Blaðsíða 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 14. DESEMBER 2020
Inngrip í gangvirki
kapítalismans þarf að
vanda, því hann býr yf-
ir eigin innri drifkrafti
sem getur leitt til þess
að gallar breytinganna
verða meiri en kostir
þeirra. Íslendingar
þurfa umfram allt nýj-
an stöðugan gjaldmiðil.
Þjóðargjaldmiðlar hafa
ekki síður en kapítal-
isminn sína eigin innri dýnamík, sem
getur valdið langvarandi skaða á inn-
viðum og gerendum. Duttlungar
gjaldmiðla vaxa í réttu hlutfalli við
smæð hagkerfis þeirra. Íslenska ör-
krónan ræður hvorki við stéttaátökin
á vinnumarkaði né megnar hún að
spyrna gegn hagsveiflum. Vegna
smæðar gjaldmiðilsins hefur krónan
sáralítið mótstöðuafl sem gerir það að
verkum að hún hrekst stöðugt undan.
Hún gerir vitiborna hagstjórn örð-
uga. Þessum eiginleikum og að-
stæðum breytir enginn seðlabanki.
Því er nauðsynlegt að ræða af alvöru
við ESB um varanlega lausn á gjald-
miðilsmálum okkar. Hættum ómerki-
legu skítkasti í garð þessa mikilvæg-
asta bandalags okkar. Ef innganga í
ESB er eina varanlega leiðin til að
verjast spellvirkjum krónunnar verð-
um við að taka á því af ábyrgð og yf-
irvegun. Aðild að ESB hefur reynst
smáþjóðum vel. Engin þeirra vill það-
an burt. Sérhagsmunir verða að víkja
fyrir almannaheill.
Endurnýjaður kratismi
Þegar upp er staðið munu nauðsyn-
legar breytingar á gangverki hagkerf-
isins fremur rekja slóð sína til arfleifð-
ar sósíaldemókrata með
umbreytingum fremur
en með keynesískum
peningaútlátum. Setjum
kúrsinn á hófstilltan, fé-
lagslegslega innréttaðan
en agaðan kapítalisma.
Sá arfur er lærdóms-
ríkur og sveigjanlegur
og með skýran almanna-
hag að leiðarljósi. Þar
getum við sótt fyr-
irmyndir bæði í norræna
módelið sem og til þeirra
breytinga sem Þjóð-
verjar framkvæmdu á
kapítalismanum sem andsvar við öfg-
um nasismans og þýsks auðvalds.
Hamsleysi kapítalismans má ekki ráða
för á ný. Munum 2008. Á bak við
óhljóð lýðskrumara heyrast fjölmenn-
ar óskir um agaðri einstaklingshyggju
og meira samfélag; að gera sam-
hyggju að stærri hluta frjálslynds
stjórnarfars og velferðarkapítalisma.
Covid-19 og breyttur
kapítalismi
Stóru áskoranir næstu áratuga eru
án nokkurs efa eftirköst Covid-19 og
hin ógnvænlega loftslagsvá sem trón-
ir eins og reidd öxi yfir mannfólkinu.
Kórónuveiran er skuggahlið hnatt-
væðingarinnar. Vissulega hafa pestir
farið drepandi um heiminn áður,
bólusótt til forna og svartidauði á
miðöldum fleyguðu stór skörð úr
mannfjölda Evrópu. Á síðustu öld
spænska veikin, en þar lágu í valnum
fleiri en féllu á orustuvöllum fyrri
heimsstyrjaldar. En það sem gerir
kórónuveiruna svo sérstaka er hröð
útbreiðsla hennar, en það er ein af af-
leiðingum hnattvæðingarinnar;
fjöldaferðalaga á heimsenda, langra
flutningaleiða með vörur, s.s. matvæli
o.s.frv. Þarna eru Íslendingar líka
þátttakendur. Það fer ekki fram hjá
neinum að ríkisstjórnin er nánast
vikulega að útdeila peningum til að
brúa bilið þar til atvinnulífið verður
sjálfbjarga að nýju. Útgjöldin eru svo
ör að halda mætti að óendanlega
miklir peningar séu fyrir hendi. Erf-
iðara sé að finna rétta viðtakendur en
peninga. Hér þarf að staldra við.
Styrkir með skilmálum
Við þurfum að endurskoða mat
okkar á framlagi og þátttöku ríkisins
í efnahagslífinu. Að framan eru rök
að því færð að breyta þurfi leik-
reglum kapítalismans. Ríkisvaldið
þarf að endurskoða vinnubrögð sín
við stuðning til fyrirtækja og gera
strangari skilyrði vegna fjár-
framlaga. Hagkerfið starfar um of á
skammtíma-sjónarhorni og á mörk-
uðum sem beina ábata til fjármagns-
ins en kostnaðinum til almennings.
Ríkið þarf að móta markaðskerfið svo
það skili afganginum til almennings,
ekki bara hluthafa. Fyrirtæki sem
neita eða víkja sér hjá að taka þátt í
að bæta samfélagslegar slagsíður;
taka ekki fullan þátt í að vinna gegn
loftslagsvánni, eiga að fara á hlið-
arlista þegar peningum eða öðrum
opinberum gæðum er útbýtt. Þá ber
einnig að setja stjórnunarþátttöku
launþega í stærstu fyrirtækjum á
dagskrá og setja lög um skráningu
fyrirtækja með ákveðna lágmarks-
veltu á hlutabréfamarkað. Ríkis-
stjórnin má ekki bara hugsa hálft ár
fram á við heldur nota tækifærið og
takast á við lengri framtíð, sem hún
gerir ekki nú. Ríkið er ekki dragbítur
hagþróunarinnar heldur driffjöður og
sem slík á ríkið að móta leikreglur
þess stóra markaðar sem kallaður er
þjóðarbúskapur. Þetta er ekki sósíal-
ismi heldur er hér um að ræða lang-
tímavelferð almennings. Í sumum til-
vikum þarf ríkið að temja sér
hugsunarhátt athafnamannsins.
Kaskótrygging ?
Hér hefur myndast það viðhorf
meðal stjórnmálamanna, almennings
og hagsmunasamtaka að ríkið sé orð-
ið ein allsherjar-tryggingastofnun
þar sem öll skakkaföll eru kaskó-
tryggð. Allir telja sig eiga heimtingu
á fullum bótum fyrir meintan skaða
eins og ríkissjóður sé tjónvaldurinn.
Þannig átti kapítalisminn aldrei að
virka. Hann átti aldrei að vera
áhættulaus. Áhættulaus kapítalismi
er varhugavert hagkerfi. En skakka-
föllin áttu ekki að lenda á almenningi
– sem raunin hefur orðið. Núverandi
skuldasöfnun ríkissjóðs og sveitarfé-
laga er þar að auki fjandsamleg fram-
tíðarkynslóðum. Ólíklegt er að skuld-
irnar verði greiddar á næsta áratug.
Fátt bendir til þess að hagkerfi
heimsins muni taka við sér með eld-
ingarhraða. Hætt er við að þarna sé
verið að fá myndarlegan styrk hjá
ungu kynslóðinni, því endurgreitt
verði, ef að líkjum lætur, með gengis-
felldum krónupeningum. Þeim mun
mikilvægara er að tengja aðstoð,
framlög og nýjar leikreglur við trygg-
ari framtíð og hag þeirra ungu eins
og kostur er.
Loftslagsváin
Samstarfsnefnd Sameinuðu þjóð-
anna um loftslagsvá (IPCC) telur að
við höfum aðeins 10 ár til að forða
okkur frá meiriháttar loftslags-
hamförum með ófyrirsjánlegum af-
leiðingum. Nauðsynleg viðbrögð við
henni verða ekki rakin hér. Hitt
verður að ítreka og undirstrika að
við þá örlagaglímu má ekki leyfa
neinum kapítalískum duttlungum að
ráða ferð. Ekki verður ráðið við
loftslagsvána með fortölum eða fal-
legum yfirlýsingum. Við þurfum að-
gerðir sem snerta alla jafnt, fyrir-
tæki sem einstaklinga. Öguð
framtíðarmótuð hagstjórn í stað
stundarviðbragða; bein og öflug
þátttaka fyrirtækja í viðbrögðum
sem beinast gegn yfirvofandi lofts-
lagsvá og sem draga strax úr losun
koldíoxíðs. Þá þarf að endurskoða
auðlindagjöld og fjármagns-
tekjuskatt, því almannaheill er ekki
bara bætt samneysla, heldur ekki
síður að snúið verði af braut sívax-
andi gjáar milli ríkra og hinna sem
minna bera úr býtum. Í baráttunni
gegn loftslagsvánni skiptir sam-
staðan öllu máli og þar er jöfnuður
lykilorðið.
Aðgerðir, eins og að framan er
lýst, sem draga myndu úr hættuleg-
ustu eiginleikum ríkjandi hagkerfis,
eru óhjákvæmilegar ef glíman við
loftslagsvána á að geta borið árang-
ur. Óheftur kapítalismi með krepp-
um og hruni hér og þar er ekki þægi-
legur grundvöllur viðureignarinnar
við hamfarir þær, sem blasa við
mannkyninu. Öfgar kapítalismans
verður að hemja, ekki fjötra hag-
kerfið, því við viljum hvorki fara á
gerræðissporbraut Rússa né feta í
alræðisfótspor Kínverja. Enn síður
viljum við lenda í því að verða dæmd
af sögunni sem kynslóðin sem kom
of seint.
Ógnir og áskoranir
Eftir Þröst
Ólafsson
Þröstur Ólafsson
» Óheftur kapítalismi
með kreppum og
hruni hér og þar er ekki
þægilegur grundvöllur
viðureignarinnar við
hamfarir þær, sem blasa
við mannkyninu.
Höfundur er hagfræðingur.
Fyrir skömmu var í hinum ágæta
þætti „Málinu“ í Morgunblaðinu
minnst á landamæri. Í lokin var
sagt: „Gúglið stuttan pistil …“
Illt er að nefna þetta útlenska orð
„gúgla“ í stað þess nota vitvél eða
leitarvél. Væri betra að nefna að
„véla“ til þess að leita á netinu. Mér,
sem vil halda í íslenskuna sem lengst
og hafna tökuorðum, vera orðatöku-
eyðir, þótti þetta miður. Að ekki sé
talað um að auglýsa þetta fyrirtæki,
sem er talið vera féflettafyrirtæki,
en er látið liggja á milli hluta hér,
þegar margar aðrar vitvélar eru al-
veg eins góðar.
Kveðja
Pétur.
Velvakandi Svarað í síma 569-1100 frá kl. 10-12.
Vitvél
Að vera Íslendingur
og búa á Íslandi hefur
sína kosti og einn
þeirra er frelsi til að
velja sér atvinnu, bú-
setu og að ferðast um
landið okkar. Þannig
mætti lengi telja.
Nú hefur starfs-
maður þjóðarinnar
sem ber titilinn um-
hverfisráðherra ákveð-
ið að setja á laggirnar
stofnun varðandi miðhálend-
isþjóðgarð. Þjóðgarður í sjálfu sér er
ekki slæmt orð og frekar fallegt orð
ef út í það er farið en þjóðgarður
umhverfisráðherra er allt annað en
eingöngu fallegt orð. Þar er verið að
stofna enn eitt ríkisbáknið í nafni
vinstrisinnaðra umhverfissinna.
Áform sem munu hafa grafalvarleg
áhrif fyrir framtíðina, sem við erum
að bjóða komandi kynslóðum upp á.
Ég er alinn upp við það eins og svo
margir aðrir að fara hálendisferðir,
bæði að sumri og vetri, og var kennt
að virða náttúruna í einu og öllu. Ég
hef tileinkað mér þann lífsstíl alla tíð
og mín heitasta ósk er sú að mín
börn og þeirra börn fái að upplifa
það ferðafrelsi sem ég upplifi hér á
Íslandi í dag.
En staðreynd málsins er sú að
með miðhálendisþjóðgarði er verið
að stofna enn stærra og meira ríkis-
bákn en með núverandi Vatnajökuls-
þjóðgarði og mun þessi nýi þjóð-
garður skerða ferðafrelsi komandi
kynslóða um ókomna tíð, ef ekkert
verður að gert.
Á sama tíma og talað er um að
vernda svæðið er verið að leggja til
uppbyggingar gestastofa víðsvegar
um landið og að auka aðgengi ferða-
manna um svæðið en eingöngu
þeirra sem umhverfisráðherra telur
að eigi rétt á því að ferðast innan
þjóðgarðsins. Í mínum huga hljómar
þetta sem algjörar andstæður og
engan veginn það sem
umhverfisverndun
hljóðar upp á, né að
ráðherra sé kominn
með slík völd að hann
geti takmarkað ferðir
Íslendinga og erlendra
ferðamanna innan
þjóðgarðsins.
Ég get ekki séð að
það ríki sátt hjá sveit-
arstjórnarfólki með
þessi áform og þessi
vinnubrögð umhverf-
isráðherra. Þeir hafa
t.d. bent á að fund-
arskipun fyrir hagsmunaaðila hafi
oft verið með minna en eins dags
fyrirvara. Það lítur því út fyrir að
það eigi að þröngva þessu í gegn án
þess að hlustað sé á íbúa og hags-
munaaðila innan þjóðgarðsins eða
við rætur hans.
Sérstakt er að lesa skýrsluna um
miðhálendisþjóðgarðinn þar sem til-
lögur og áherslur þverpólitískrar
nefndar eru settar fram. Þar spyrja
hagsmunaaðilar hvort ferðafrelsi
ökutækja á slóðum og víðerni innan
þjóðgarðsins sé tryggt og svarið sem
þeir fá frá umhverfisráðherra er að
fyrst og fremst sé verið að tryggja
umhverfisvernd með stofnun þjóð-
garðsins. Ferðafrelsi einstaklinga er
ekki ofarlega í huga í sambandi við
stofnun þjóðgarðsins og svörin eng-
an veginn fullnægjandi hvað
áhyggjufulla hagsmunaaðila varðar,
hvort sem um áhugafólk varðandi
svæðið er að ræða eða aðra aðila, svo
sem atvinnurekendur eða sveitar-
stjórnir.
Þá hafa ófá félagasamtök sett sig
upp á móti ákvörðuninni. En hvaða
félagasamtök er átt við? Um er að
ræða samtök þar sem umhverfis-
vernd er í hávegum höfð ásamt sam-
tökum áhugamanna sem virða frelsi
einstaklingsins til að ferðast á sinn
máta. Þessi samtök hafa séð um við-
hald á slóðum og samgöngum innan
svæðisins, haldið utan um skála á
hálendinu, gert göngustíga og unnið
við gróðursetningu, allt í nafni sjálf-
boðastarfsins. Þessir einstaklingar
munu hugsa sig tvisvar um þegar
þjóðgarðsvörðurinn setur þeim leik-
reglurnar, hvar og hvenær þeir
mega njóta landsins síns. Og ekki
má gleyma sauðfjárbændum, en
margir þeirra telja að sauðfjárrækt
muni leggjast af við þessi áform, og
er það ekki nákvæmlega það sem
reynslan af þessu ári hefur kennt
okkur, að treysta á eigið hyggjuvit
og atvinnugreinarnar í landinu okk-
ar, sem munu halda lífi í okkur þeg-
ar á móti blæs.
Það var ekki miðhálendis-
þjóðgarðurinn sem gerði hálendið að
eftirsóttum stað heldur fólkið sem er
við líf og störf á miðhálendinu. Það
hefur hugsað vel um landið frá land-
námi, fólk sem umhverfisráðherra
hyggst hætta að treysta fyrir þessu
göfuga verkefni, eingöngu vegna
þess að allt í einu varð landið okkar
vinsæll ferðamannastaður.
Í raun snýst þetta um völd og ekk-
ert annað. Ætlum við að leyfa enn
einu ríkisbákni vinstri manna að
stjórna því hvernig við ferðumst og
nýtum landið okkar eða ætlum við að
halda áfram að halda landinu hreinu
og framandi? Og treysta lands-
mönnum og sveitarfélögum í landinu
til þess að hugsa vel um þá nátt-
úruperlu sem miðhálendið okkar er?
Frelsið á Íslandi er eitt af því sem
gerir Ísland frábært. Hvorum þess-
ara aðila mynduð þið treysta fyrir
hálendinu, einstaka embættis-
mönnum eða landsmönnum?
Örlítill grenjandi minnihlutinn
Eftir Ægi Óskar
Gunnarsson »Hvorum þessara að-
ila mynduð þið
treysta fyrir hálendinu,
einstaka embættis-
mönnum eða lands-
mönnum?
Ægir Óskar
Gunnarsson
Höfundur er vélfræðingur og
fjallamaður.
Móttaka aðsendra greina
Morgunblaðið er vettvangur lifandi umræðu í landinu og birtir aðsendar grein-
ar alla útgáfudaga.
Þeir sem vilja senda Morgunblaðinu greinar eru vinsamlega beðnir að nota
innsendikerfi blaðsins. Kerfið er auðvelt í notkun og tryggir öryggi í sam-
skiptum milli starfsfólks Morgunblaðsins og höfunda. Morgunblaðið birtir
ekki greinar sem einnig eru sendar á aðra miðla.
Kerfið er aðgengilegt undir Morgunblaðslógóinu efst í hægra horni forsíðu
mbl.is. Þegar smellt er á lógóið birtist felligluggi þar sem liðurinn „Senda inn
grein“ er valinn.
Í fyrsta skipti sem innsendikerfið er notað þarf notandinn að nýskrá sig inn
í kerfið. Ítarlegar leiðbeiningar fylgja hverju þrepi í skráningarferlinu. Eftir að
viðkomandi hefur skráð sig sem notanda í kerfið er nóg að slá inn kennitölu
notanda og lykilorð til að opna svæðið. Hægt er að senda greinar allan sólar-
hringinn.
Nánari upplýsingar veitir starfsfólk Morgunblaðsins alla virka daga í síma
569-1100 frá kl. 8-18.
Fasteignir