Morgunblaðið - Sunnudagur - 20.12.2020, Blaðsíða 10

VIÐAL
10 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20.12. 2020
og upplýsingar voru af skornum
skammti, ekkert net og engin
fræðsla. Samt kom þetta alls ekki yfir
mig eins og þruma.“
Gaman að ögra
Einar Þór sá enga framtíð á Íslandi;
erfitt yrði að byggja upp líf og vera á
vinnumarkaði. „Hver myndi ráða
homma til starfa?“ Hann hélt því sem
leið lá til heimsborgarinnar Lundúna,
þar sem andrúmsloftið var allt annað.
„Þar opnuðust stórar dyr; maður
mátti vera samkynhneigður,“ segir
Einar Þór en bráðskemmtilega lýs-
ingu er að finna í bókinni á því þegar
karlmaður kyssti hann í fyrsta skipti
opinberlega. Á bar. Á því augnabliki
sló vestfirska hjartað ört.
– Líturðu á þig sem brautryðj-
anda?
„Já, það geri ég. Með stolti. Ég til-
heyri hópnum sem tók af skarið hér
heima og varð sýnilegur. Til öryggis
fórum við til að byrja með gjarnan í
hópum út að skemmta okkur. Sumir
meira ögrandi en aðrir. Eins og
gengur. Það er ekki sama hvernig
þetta er gert og við urðum að vera
smart klæddir – og sætir. Ekki til að
ná í gæja heldur til að verða sam-
þykktir.“
– Fannst þér gaman að ögra?
„Hvað heldur þú?“ segir hann og
hlær dátt. „Við vorum ekki bara að
sligast af mótlæti, allir væru svo
vondir, heldur líka uppfullir af eld-
móði og réttlætiskennd.“
Smám saman fóru fjölmiðlar að
sýna baráttunni meiri skilning og
áhuga; fóru að segja frá og birta við-
töl. „Það skipti miklu máli og átti þátt
í að breyta viðhorfinu. Það kemur
ekkert í staðinn fyrir upplýsta um-
ræðu, þar sem öll sjónarmið koma
fram.“
Eðli málsins samkvæmt á ungt
fólk í dag erfitt með að skilja hvað
átti sér stað á þessum tíma. „Maður
þarf að hafa verið þarna til að skilja
það til fulls. Viðhorfið til samkyn-
hneigðar hefur gjörbreyst. Ég tala
mikið við yngra fólk, frá tuttugu til
fjörutíu ára, sem gæti verið börnin
mín, um þessi mál og finn að þau
langar að skilja þetta en ég veit samt
ekki hvort þau geta það. Ekki að
fullu. Ætli þetta sé ekki álíka fram-
andi og þegar afi og amma lýstu fyrir
okkur hvernig þau ólust upp, tíu eða
jafnvel tuttugu saman, í tveimur her-
bergjum. Í dag þykja það sjálfsögð
mannréttindi að fólk geti skilgreint
sig eins og það vill, hinsegin, trans,
kynsegin og hvað þetta allt heitir, og
hreyfi einhver mótmælum brýst út
reiði. Þannig aðstæður bjuggum við
ekki við á níunda áratugnum. Ég
meina, ég var með allra fyrstu op-
inberlega samkynhneigðu mönn-
unum sem fengu vinnu á Íslandi.
Ýmsir kusu að fara hina leiðina, koma
sér vel fyrir á vinnumarkaði áður en
þeir komu út úr skápnum.“
Barátta upp á líf og dauða
Einar Þór segir þessa sögu ekki
mega gleymast. „Þessi barátta var
upp á líf og dauða. Dramatískt en
dagsatt. Það brotnuðu margir og
urðu áfengi og eiturlyfjum að bráð.
Nú eða féllu fyrir eigin hendi. Aðrir
spjöruðu sig. Oft var hárfín lína
þarna á milli.“
Talandi um líf og dauða þá var
kveðinn upp „dauðadómur“ yfir Ein-
ari Þór sjálfum eitt föstudagssíðdegi
árið 1987. Hann var þá vestur í Bol-
ungarvík að leysa af í verslun föður
síns þegar síminn hringdi. Það var
Kristján Erlendsson smitsjúkdóma-
læknir. „Um fátt var meira rætt en
HIV og alnæmi á þessum tíma og
þótt ég þekkti engan smitaðan, sem
ég vissi af, þá ákvað ég að fara í próf.
Það tók um tvær vikur að fá niður-
stöðu og ég var ekkert að velta þessu
fyrir mér þegar Kristján hringdi.
Hann sagði mér ekki beint út að ég
væri HIV-jákvæður, heldur að hann
vildi fá mig strax suður í annað próf
og að ég mætti alls ekki stunda kynlíf
í millitíðinni. Ekki var hægt að mis-
skilja hvað það þýddi. Ég vissi að ég
væri með HIV. Eftir að hafa fengið
þennan dauðadóm gekk ég eins og í
leiðslu fram í búðina, sem var full af
fólki, og sagði hátt og snjallt: Næsti!“
Einar Þór trúir að hann hafi smit-
ast af Nasser, írönskum kærasta,
sem hann átti um tíma í Lundúnum.
Seinna kom í ljós að hann hafði verið
smitaður án þess að segja frá því.
Nasser lést síðar úr alnæmi.
Engin áfallahjálp í boði
Í hátt í áratug hékk „dauðadóm-
urinn“ yfir Einari Þór eða þangað til
ný lyf komu fram sem eru þess um-
komin að halda sjúkdómnum niðri.
Hann segir enga leið að koma tilfinn-
ingum sínum á þessum tíma í orð.
„Maður lét hverjum degi nægja sína
þjáningu. Verst var að geta ekki gert
nein framtíðarplön enda vissi maður
að veiran gat tekið mann heljar-
tökum þá og þegar. Það hefði verið
ágætt að vita af jóga, hugleiðslu,
óhefðbundnum lækningum og öðru
slíku, auk þess sem orðið áfallastreita
var ekki til og engin áfallahjálp í boði.
Einu ráðin sem ég fékk var að segja
ekki nokkrum manni frá smitinu.
„Það verða allir svo hræddir við þig!“
Ég var ótrúlega heppinn en ónæmis-
kerfið mitt var orðið mjög veikt þeg-
ar lyfin komu á markað. Segja má að
ég hafi sloppið fyrir horn.“
Einar Þór missti ófáa vini úr al-
næmi, bæði hér heima og erlendis, og
um tíma sótti hann jarðarfarir í viku
hverri. „Það bjargaði okkur strákun-
um sem voru HIV-jákvæðir hérna
heima að við mynduðum hóp með
hjálp lækna og sjálfboðaliða hjá
Rauða krossinum. Þetta var tíu til
tuttugu manna hópur sem hittist
reglulega. Það bjargaði geðheilsunni.
Við náðum að snúa bökum saman. Ég
kalla það styrjöld. Við fórum í stríð
og var stillt upp í fremstu víglínu, þar
sem líkurnar á því að lifa voru ekki
með okkur. Við sem lifðum af erum
með ör á sálinni og þessi sára reynsla
fylgir okkur alla ævi. Við höldum allt-
af hópinn, þessir strákar, en tölum
ekki mikið um þetta. Kannski er það
flótti? Kannski er það seigla? Aðal-
atriðið núna er að eiga innihaldsríkt
líf og geta gefið af sér.“
Í bókinni er að finna örsögur nokk-
urra samferðarmanna Einars Þórs
sem urðu plágunni að bráð; sumir
hverjir voru honum nánir, svo sem
Reynir Már, frændi hans, Sævar
Guðnason, Guðmundur Sveinbjörns-
son, Trixie, og Finnbogi Guðbjörn
Steingrímsson, Bubbi.
Einar Þór segir ekki heldur mega
gleyma því að HIV og alnæmi eru enn
til staðar og fólk enn þá að smitast.
„Sem betur fer ekki margir á ári hér
heima en þeir eru þó til. Fæstir segja
frá því. Fordómarnir eru ekki horfnir
þótt veiran hafi ekki áhrif á lífsgæði
eða lengd fólks á HIV-lyfjum.“
Stígið fram í ljósið
Eftir að hafa lifað í þögn og skömm
um tíma ákvað Einar Þór að ganga
fram fyrir skjöldu og greina frá því
opinberlega að hann væri HIV-
jákvæður. „Það er einhver seigla og
þolgæði sem ég bý að. Ég leyfi mér
bara að hrósa mér fyrir það. Einhver
varð að stíga fram í ljósið og freista
þess að slá á fordómana; það var svo
erfitt að sjá brotna stráka úti um allt
og sorgin var svo gríðarlega djúp. Ég
gerði þetta ekki vegna þess að ég var
flottastur eða sterkastur, heldur
vegna þess að ég hafði góðan stuðn-
ing og styrk úr mínu nærumhverfi.“
Hann kveðst líka eiga erfitt með að
sitja hjá og láta hluti ósagða þegar
allir viti af þeim. Það sé niður-
lægjandi. „En auðvitað var litla hjart-
að mitt kvíðið. Það var engin leið að
sjá fyrir hvernig þessu frumkvæði
mínu yrði tekið.“
Einar Þór vakti þjóðarathygli fyrir
framgöngu sína og varð á augabragði
andlit HIV og alnæmis á Íslandi. Við-
brögð voru blendin og í bókinni rifjar
Einar Þór upp símtal frá konu sem
minnti hann á að þau hefðu kysst
mörgum árum áður. „Er ég þá smit-
uð?“ Enn vantaði mikið upp á
fræðsluna og skilninginn. Þess held-
ur að rjúfa þögnina. Einar Þór stofn-
aði Félag áhugafólks um alnæmis-
vandann ásamt Auði Matthíasdóttur
og fleirum. Þau samtök eru enn til en
kallast nú HIV Ísland. Einar er fram-
kvæmdastjóri þeirra.
Rótgróinn Svíi
Skömmu eftir að hann greindi frá
smitinu flutti Einar Þór til Svíþjóðar
sem átti eftir að reynast mikið gæfu-
spor. Þar kynntist hann nefnilega
verðandi eiginmanni sínum, her-
lögreglumanninum Stig Arne Vaden-
toft. Honum er lýst með þessum orð-
um í bókinni: „Rótgróinn Svíi með
sænskar hefðir á tæru. Stig er mynd-
arlegur. Greindur. Les mikið og pæl-
ir. Alls staðar þar sem hann er og
tekur þátt í félagsstarfi er honum fal-
ið ábyrgðarhlutverk.“
Stig verður lífsförunautur Einars
Þórs, stoð hans og stytta. Hann er
einnig HIV-jákvæður, þannig að þeir
hafa styrk hvor af öðrum í þeim skiln-
ingi líka. Þeir njóta lífsins saman,
ferðast og Einar Þór finnur öruggt
skjól. Árið 1998 flytja þeir til Íslands
og festa kaup á íbúðinni sem við sitj-
um í á Bræðraborgarstíg. Gifta sig.
Stig er nítján árum eldri en Einar
Þór, stendur á áttræðu. Hann greind-
ist með Alzheimer-sjúkdóminn upp
úr sjötugu og hefur að mestu misst
tengslin við veruleikann. Stig býr á
hjúkrunarheimilimnu Grund og
þekkir eiginmann sinn enn þá og
gleðst þegar hann ber að garði en
man ekkert eftir lífi þeirra saman.
Árið hefur að vonum verið strembið
vegna heimsfaraldursins og Einari
Þór og Stig haldið í sundur vikum og
mánuðum saman. Ekki bætti úr skák
að Einar Þór veiktist af kórónuveiru-
sjúkdómnum í haust og var býsna
veikur í einangrun í fjórar vikur.
Vel fór á með Stig og Jóni Frið-
geiri og Einar Þór segir föður sinn
með tímanum hafa lagt blessun sína
yfir sitt líf. „Þetta var erfitt fyrir
pabba fyrstu árin en hann kom allur
til. Kunni til dæmis vel að meta
hversu rólegt og stöðugt líf mitt hef-
ur verið með Stig. Hann sætti sig við
allt og gerði enga fyrirvara. Seinna
kynntist hann vinum mínum, sem
margir hverjir eru gay, og okkar
menningarheimi. Við skelltum okkur
til dæmis saman á 22 [skemmtistað-
inn] og honum þótti mjög gaman.“
Hann hlær.
Missti móður sína ungur
Einar Þór hefur hlotið sinn skerf af
áföllum og þá erum við að taka allan
missinn vegna alnæmisins út fyrir
sviga. Hann var aðeins tólf ára þegar
hann missti móður sína eftir langvar-
andi veikindi. Hún greindist með
heilaæxli þegar hann var aðeins sjö
ára og var bara skugginn af sjálfri
sér eftir það. Einar Þór og Margrét
systir hans, sem er tveimur árum
eldri, horfðu upp á líf móður sinnar
fjara út. Fátt var sagt og lítið um það
rætt, eins og tíðkaðist á þeim tíma.
Fólk, börn og fullorðnir, bitu bara á
jaxlinn og héldu áfram. Mjög kært er
með Einari Þór og Margréti og hún í
stóru hlutverki í bókinni.
„Veikindi og fráfall mömmu voru
ótrúlega sorglegt tímabil og sjálfsagt
hefur það mótað mig fyrir lífstíð. Þótt
ekkert væri við okkur Möggu talað
þá bjuggum við samt við ákveðið ör-
yggi, umvafin stórfjölskyldunni fyrir
vestan. Samt ólum við okkur að miklu
leyti upp sjálf,“ segir hann en þarna
hafði þriðja systkinið bæst í hópinn,
Ásgeir Þór fæddur 1967. Móðir
þeirra hafði litla burði til að sinna
honum.
Seinni kona Jóns Friðgeirs er
Margrét Kristjánsdóttir og eiga þau
einn son, Kristján, sem fæddist 1977.
Einar nefnir föðurömmu sína, El-
ísabetu Hjaltadóttur, sérstaklega í
þessu samhengi við baklandið. „Ég
var mikið hjá ömmu og elskaði hana.
Hún var ströng, var alla tíð að elda
mat og stjórna liðinu, en um leið
hjartahlý og góð. Hún varð fyrir
áföllum í æsku sem gerðu hana
ákveðna og amma stóð alla tíð með
sjálfri sér. Það hef ég frá henni.“
Bróðirinn svipti sig lífi
Einar Þór og Margrét nutu móð-
urhlýjunnar fyrstu árin og búa að því
alla tíð en það gerði Ásgeir ekki. Lífs-
hlaup hans var erfitt og lauk langt
fyrir aldur fram árið 2007.
„Stjúpa reyndist Ásgeir mjög vel
og okkur öllum. Hann var mjög hæfi-
leikaríkur; góður námsmaður, spilaði
á píanó og rúllaði öllu upp sem hann
tók sér fyrir hendur. Samt blómstr-
aði hann aldrei. Ásgeir veiktist á geði
upp úr tvítugu og lifði upp frá því í
skugga sinna veikinda og óreglu.
Náði sér þó prýðilega á strik inn á
milli. Gifti sig og átti þrjú lítil börn og
eitt stjúpbarn þegar hann svipti sig
lífi. Það var ofboðslegt áfall. Hann
„Þegar upp er staðið snýst
lífið allt um ástina. Ég leitaði
og ég fann. Sem er alls ekki
sjálfgefið,“ segir Einar Þór.
Morgunblaðið/Eggert
’Maður lét hverjumdegi nægja sína þján-ingu. Verst var að getaekki gert nein framtíð-
arplön enda vissi maður
að veiran gat tekið mann
heljartökum þá og þegar.