Iðjuþjálfinn - 01.01.2018, Side 10

10
aðkoma notenda getur verið af ólíkum
toga. Sem dæmi má nefna að sækja fræðslu
sem veitt er af fagmanni, vera í
sjálfhjálparhópi án aðkomu fagaðila eða
vera ráðgefandi fyrir fagfólk. Hlutverk
notenda og fagfólks eru samofin og breyting
á valdastöðu notenda hefur ótvíræð áhrif á
starf þeirra sem þjónustuna veita, sumum
gæti jafnvel fundist fagímynd sinni ógnað.
HUGMYNDIR OG KENNINGAR Í IÐJU-
VÍSINDUM OG IÐJUÞJÁLFUNARFRÆÐI
Sjálfstæði og sjálfbærni fræðigreina er háð
hugmyndafræðilegum bakgrunni þeirra og
hefur meðal annars þann tilgang að
skilgreina þær og aðgreina frá öðrum.
Fræðafólk innan iðjuvísinda og iðju-
þjálfunarfræði hefur lagt mikið upp úr
samstöðu um fræðilegar undirstöður.
Núverandi iðjuhugmyndir og -kenningar
hafa nær eingöngu verið settar fram af
vestrænum fræðimönnum sem flestir
virðast telja að þær geti gilt um heim allan.
Hammell hefur gagnrýnt þessar einhliða
áherslur harðlega og minnir á að einungis
17% jarðarbúa tilheyra vestrænum
samfélögum. Hún líkir þessu við nýlendu-
stefnu þar sem ákveðnar hug myndir eru
leyfðar og aðrar kæfðar í fæðingu. Slíkar
ákvarðanir byggja þó ekki á yfirburðum eða
sannleiksgildi hugmynd anna sem um ræðir
heldur ójafnri valdastöðu þeirra sem setja
þær fram (Hammell, 2009, 2011). Ekki sé
hægt að ganga að því vísu að kenningar,
líkön og flokkunarkerfi sem þróuð eru á
Vesturlöndum séu alhliða og gildi fyrir alla.
Þvert á móti geta þau átt þátt í að viðhalda
kúgun og undirokun tiltekinna þjóða eða
þjóðarbrota (Hammell, 2011). Hún bendir á
að margt af því sem við tökum sem gefnu í
iðjuþjálfun mótist af vestrænum miðstéttar-
gildum sem eru okkur svo runnin í merg og
bein að við sjáum þau ekki. Hún hvetur
iðjuþjálfa til að rýna í viðurkennd viðhorf
með gagnrýnum augum og hafa hugfast að
oft er ekki allt sem sýnist. Þetta var eitt
megininntakið í aðalfyrirlestri Hammell á
heimsþinginu í Höfðaborg 2018, en saga
Suður-Afríku og aðstæður þar gáfu orðum
hennar aukna merkingu.
Í grein frá 2013 leggur Hammell áherslu á
menningarlega auðmýkt (e. cultural hu-
mility). Hún minnir á að í hugtakinu menn-
ing felst ekki aðeins þjóðerni og kynþáttur
heldur einnig stétt, kyn, kynhneigð og
færni. Með áherslu sinni á menningarlegt
sjónarhorn vill Hammell vinna gegn
áherslum þjóðernishyggju, nýlendustefnu
og einokunar (Feiring, 2014). Hún vekur
jafnframt athygli á að öll þekking er
aðstæðubundin og því sé þörf fyrir mis-
munandi hugmyndir og kenningar til að
spanna menningarlegan fjölbreytileika. Að
öðrum kosti sé stór hluti mannkyns
útilokaður frá fræðilegu sjónarhorni
iðjuvísinda og sem notendur iðjuþjálfunar
(Hammell, 2011). Fyrirbæri eins og þarfir,
færni og velferð einstaklinga hafa litla
merkingu þar sem félagsleg tengsl,
gagnkvæmni og það að deila með öðrum
eru sett í forgang (Hammell, 2015e). Einnig
skipta einstaklingsmiðuð hugtök eins og
viljastyrkur, sjálfræði, trú á eigin áhrifamátt
og líkamlegt og andlegt atgervi – sem eru
áberandi í vestrænum iðjukenningum –
litlu fyrir fólk sem býr við valdbeitingu og
samfélagslegt misrétti sem viðgengst víða
um heim (Hammell, 2011, 2015e).
Niðurstaða hennar er því sú að hug-
myndirnar sem kenningar iðjuþjálfunar
byggja á séu sértækar fyrir ákveðna
menningu og útvalda félagslega hópa sem
standast tiltekinn færnistaðal. Auk þess
skorti verulega á að rannsóknir liggi að baki
hugmyndunum (Hammell, 2011, 2015b).
RÉTTUR TIL IÐJU
Allt frá árinu 2008 hefur rétturinn til iðju (e.
occupational rights) verið eitt meginstefið í
skrifum Hammell. Hugtakið vísar til þess að
allir eigi rétt á að stunda iðju sem er þeim
mikilvæg og stuðli að velferð þeirra og
samfélagsins í heild. Það geti haft alvarleg
áhrif á heilsu og velsæld fólks ef það hafi
ekki tækifæri til að gera það sem það þarf
og vill gera. Í kjölfar greinarinnar frá 2008
hafa komið út nokkrar aðrar þar sem
rétturinn til iðju er í brennidepli (Hammell
og Beagan, 2017; Hammell, 2015b, 2017).
Hammell skoðar málið frá ýmsum hliðum
og tengir við mannréttindasáttmála af
ýmsum toga. Hún telur mikilvægt að greina
þegar brotið er á rétti fólks til iðju og vísar
sérstaklega til þátta í umhverfinu í því
sambandi, svo sem neikvæðra viðhorfa og
félagslegs, fjárhagslegs og menningarlegs
ójöfnuðar.
Fyrir leikmenn virðist ýmislegt sammerkt
með áherslum Hammell og frumkvöðla í
iðjuvísindum sem fjalla um iðjuréttlæti (e.
occupational justice) (Townsend og Wil-
cock, 2004). Hins vegar bendir Hammell á
að skilningur fólks á „réttlæti“ sé háður
samhengi, aðstæðum og menningu og því
sé erfitt að skilgreina og nýta hugtakið
iðjuréttlæti. Sér í lagi telur hún að hugtökin
sem eiga að lýsa óréttlæti með tilliti til iðju
(e. occupational injustice) séu óskýr, svo
sem svipting (e. occupational deprivation),
útskúfun (e. occupational alienation), ójafn-
vægi (e. occupational imbalance), jaðar-
setning (e. occupational marginali zation)
og aðskilnaður (e. occupational apartheid).
Þau skarist líka oft og nýtist því illa til að
leggja mat á það sem fram fer hverju sinni
(Hammell og Beagan, 2017). Hammell telur
þessi flóknu hugtök og skilgreiningar hvorki
þjóna fræðunum né þeim sem njóta
þjónustu iðjuþjálfa (Hammell og Beagan,
2017). Einnig gagnrýnir hún að talsmenn
iðjuvísinda vísi takmarkað til þekktra
félagsvísindakenninga þar sem fjallað er
um svipaðar hugsmíðar og noti jafnvel
skyld eða sömu hugtök án þess að
skilningurinn að baki þeim sé endilega sá
sami. Þetta sé ruglingslegt og torveldi
skoðanaskipti innan fræðasamfélagsins.
Hún tekur því undir með Durocher, Gibson
og Rappolt (2014) sem hafa gagnrýnt óskýrt
inntak hugtaksins iðjuréttlæti. Á heims-
þinginu í Suður-Afríku stóð Hammell, ásamt
fræðimönnum sem hafa iðjuréttlæti að
leiðarljósi, að málstofu um iðjuréttlæti sem
frelsi til að gera og vera (e. Occupational
justice as the freedom to do and be: A
conceptual tool for advocating for human
rights). Tilgangur málstofunnar var að
stuðla að sameiginlegum skilningi á
tengslum hugtaksins við mannréttindi og
mikilvægi þess að iðjuþjálfar nýti alþjóðlega
mannréttindasáttmála og færninálgunina
um réttlæti (sjá neðar) sem leiðarljós í
starfi.
FÆRNINÁLGUNIN
Síðustu árin hefur Hammell vísað mikið í
færninálgunina um réttlæti (e. capabilities
approach) (Hammell, 2015c, 2017;
Nussbaum, 2011; Sen, 2005). Færninálgunin
er samspilskenning líkt og líkanið um
samspil einstaklings, umhverfis og iðju (e.
Person – Environment – Occupation) (Law
o.fl., 1996), norræna tengslasjónarhornið á
fötlun (Tøssebro, 2004; Ytterhus, Egilson,
Traustadóttir og Berg, 2015) og ICF-líkanið
(World Health Organization, 2001). Nálgun-
in snýst um þá færni sem fólki er nauðsynleg
til að geta lifað mannsæmandi lífi, orðið
það sem það vill verða og gert það sem það
vill gera. Lögð er áhersla á að færni tengist
ekki eingöngu getu fólks heldur einnig frelsi
þess og valkostum sem skapist af samspili
persónulegra þátta og umhverfisþátta, til
dæmis félagslegra, pólitískra og efnahags-
legra. Lykilspurningar sem færninálgunin
leitast við að svara eru meðal annars: Hvað
er hver einstaklingur fær um að gera og
vera? Hvaða valkosti hefur hann? Hvaða ytri
og innri þættir standa í vegi fyrir því að hann
hafi valkosti sem sanngjarnt er að standi
fólki til boða og hvað hindrar að hann fái
notið þeirra sem hann hefur (Nussbaum,
2011)? Æ fleiri benda nú á að færninálgunin
nýtist vel til að greina sumt af því ranglæti