Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Side 45

Ein vinsælasta aðferðin til að lýsa því hvenær og hvernig börn læra til-
tekin málhljóð byggir á kenningu Jakobsons (1941/1968) um stigveldi
aðgreinandi þátta. Kenningin er á þá leið að í stað þess að læra hvert hljóð
fyrir sig þá læri börn aðgreinandi þætti hljóðana/fónema og læri þannig
að greina á milli margra hljóða í einu. Samkvæmt Jakobson er fyrsta að -
greiningin sem börn gera þegar þau læra samhljóðakerfið varamælt munn -
hljóð – varamælt nefhljóð, sem sagt munurinn á /p/ og /m/. Því næst læra
þau andstæðuna varamælt hljóð – tannbergsmælt hljóð og þá geta börn
aðgreint bæði /p/ – /t/ og /m/ – /n/. Fyrstu orð barna eru yfirleitt
mynduð úr þessum samhljóðum og sérhljóðinu [a] (sjá Sigurð Konráðsson
1983:16–22). Börn læra svo þættina stig af stigi og að lokum geta þau
aðgreint öll samhljóðin í tungumálinu.
Samkvæmt þessu er litið á máltökuna sem ferli þar sem flett er ofan af
meðfæddum (og algildum) hljóðþáttum miðað við ákveðið ílag (e. input).
Þar með eru öll málhljóð í raun eitt hljóðan í huga nýfædds barns en svo
þurfa aðgreinandi þættir að koma til svo hægt sé að aðgreina eitt hljóðan
frá öðru (sbr. túlkun Dreshers 2004). Þáttagreiningin byggist á hámarks-
andstæðum sem fara frá því einfaldasta og víðtækasta til hins flóknara og
sérhæfðara. Margar kenningar gera því ráð fyrir mörkun (e. markedness)
á þann hátt að börn læri ómörkuð hljóð og hljóðasambönd fyrr en þau
sem eru mörkuð. Samkvæmt málgerðarfræði (e. typology) eru ómörkuð
hljóð þau hljóð sem eru mörgum tungumálum sameiginleg (Fikkert 2007:
539).
Kenning Jakobsons um stigveldi aðgreinandi þátta hefur verið upp-
spretta fjölda rannsókna og hafa margir spreytt sig á að búa til sambærileg
þáttagreiningarkerfi, sem ýmist taka mið af hljóðþáttum eða aðgreinandi
þáttum hljóðana. Flest byggja þau á þáttagreiningarkerfi Chomskys og
Halles (1968). Mönnum hefur þó reynst erfitt að sannreyna kenningu
Jakob sons og má þar nefna tvær meginástæður. Annars vegar koma lág-
markspör sjaldan fyrir í máltökugögnum (Sigurður Konráðsson 1983:20–
21) og hins vegar koma fleiri tilbrigði fyrir en búast mætti við miðað við
hugmyndir um algilt stigveldi þátta (Kiparsky og Menn 1977; Macken og
Ferguson 1983). Börn sem eru að læra mismunandi tungumál hafa nefni-
lega mismunandi kerfi aðgreininga og stundum fara börn jafnvel mis-
munandi leiðir við að tileinka sér eitt og sama tungumálið (Fikkert 2007:
540). Þó hefur einnig reynst erfitt að afsanna kenningu Jakobsons því
þótt sumir hafi hafnað henni (t.d. Crocker 1969; Menn 1983) hefur öðr -
um tekist, að einhverju eða öllu leyti, að renna stoðum undir hana (t.d.
Ferguson og Farwell 1975; Stoel-Gammon 1985; Dinnsen o.fl. 1990; Geirut
Þróun /r/ í máltöku Fíu 45