Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Side 50

Í framstöðuklösum af gerðinni lokhljóð + /r/ er skiptihljóðun heldur
algengara frávik en brottfall, sem er á undanhaldi við sex ára aldur9 (Indriði
Gíslason o.fl. 1986:72). Sigurður Konráðsson (1983:113) hafði áður unnið
úr gögnum yngri aldurshópsins og komist að því að áðurnefnd hljóð (þ.e.
[ð], [l] og ýmis afbrigði /r/) eru algeng skiptihljóð í lokhljóðaklösum. Í
framstöðuklösum þar sem önghljóð ([θ, f, h]) fer á undan [r] er brottfall
lengur viðvarandi frávik en þegar lokhljóð fer á undan [r] (Indriði Gísla -
son o.fl. 1986:74). Sigurður Konráðsson (1983:117) telur að ekki sé grein-
anlegur neinn afgerandi munur á skiptihljóðum fyrir /r/ hvort sem um er
að ræða stakt /r/ eða /r/ í klasa; [ð] sé í báðum tilvikum oftast not að sem
skiptihljóð.
Auk skiptihljóðunar og brottfalls greina Indriði Gíslason o.fl. (1986:
99–100) frá ýmsum öðrum frávikum í inn- og bakstöðuklösum, s.s. sam-
lögunum og aukningum. Í orðum eins og blaðra og borð kom bæði fyrir
framvirk samlögun ([plaðːa], [porː]) og afturvirk samlögun ([plarːa], [poðː]).
Ef [r] stendur næst á undan fráblásnu lokhljóði ([ph, th, kh]) í innstöðu
verður fyrst samlögun (→ pp, tt, kk) og síðan virkar aðblástursregla (t.d.
sparka [spahka])10 (Indriði Gíslason o.fl. 1986:91–92; Sigurður Kon ráðs -
son 1981:23). Aukning þar sem [ð] bætist við samhljóðaklasa kom einnig
fyrir, t.d. gardínur [karðtinʏ(r)], dvergar [tvɛrðka(r)] (Indriði Gíslason o.fl.
1986:95–96). Frávikin eru því fjölbreyttari í inn- og bakstöðuklösum en í
framstöðuklösum og þegar /r/ er stakt. Staða hljóða í orði og klösum
hefur mikið að segja um hvert frávikið er.
Þóra Másdóttir (2008, 2018, 2019) hefur einnig greint frá því að /r/
lærist seint og að /ð/ sé algengasta skiptihljóðið fyrir /r/. Hljóðfræðilega
lærast [ð] og [θ] tiltölulega snemma hjá íslenskum börnum. Hins vegar
eru þessi hljóð oft hljóðkerfislega rangt notuð framan af, því þau eru
algeng skiptihljóð fyrir /r/ og /s/ ([ð] fyrir raddað [r] en [θ] fyrir óraddað
[] og [s]) (Þóra Másdóttir 2008:75). Í könnun Þóru (2008) mynduðu flest
börnin sem þegar höfðu lært /r/ annaðhvort sveifluhljóðið [r] eða önnur
afbrigði eins og nándarhljóðið [ɹ] eða einsveifluhljóðið [ɾ]. Þóra telur að
nándarhljóðið [ɹ] sé oft fyrsta skrefið sem börn taka í áttina að myndun
sveifluhljóðsins [r]. Þetta gefur til kynna að tungubroddurinn sé á réttum
Kristín Þóra Pétursdóttir og Sigríður Sigurjónsdóttir50
9 Brottfall er algengara hjá yngri aldurshópum, t.d. hjá tveggja ára börnunum í rann-
sókn Sigurðar Konráðssonar (1981).
10 Annar möguleiki væri að líta á þetta sem skiptihljóðun, þ.e. að órödduðu [] sé skipt
(beint) út fyrir [h].