Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Qupperneq 97

voru forsendur orðnar veikari fyrir því að skynja myndir eins og dey-r, sjó-r
og ný-r þannig að þar væri endingin r merki tiltekinnar beygingarmyndar.
Leiðin var þá greið til að laga þau heldur að mynstrunum sem ferr, Þórr
og stórr eru fulltrúar fyrir, þar sem langt rr er einkenni tiltekinna mynda.
Í rannsókninni er lögð áhersla á handrit sem vitað er hvenær rituð
voru, þar á meðal Skarðsbók (rituð 1363), Flateyjarbók (rituð 1387–1394)
og dagsett skjöl. Einnig varpar rím í skáldskap nokkru ljósi á eðli breyt-
inganna og raunar varpa málbreytingarnar líka svolitlu ljósi á bókmennta-
söguna því að þær geta nýst til að aldursgreina rímur.
Fyrst er hér rætt um styttingu rr og er það stærsti hluti greinarinnar.
Síðan er fjallað í styttra máli um styttingu eða einföldun ss, nn og ll. Reynt
er að greiða úr því hvar séu hljóðbreytingar og hvar áhrifsbreytingar en í
sumum tilfellum er erfitt að skera úr því með vissu.
2. Fyrri rannsóknir
Áður en ég set fram eigin athuganir á þessum málbreytingum endursegi
ég nokkur lykilatriði úr fyrri athugunum. Sum þeirra halda fyllilega sínu
gildi en í nokkrum atriðum er hægt að bæta um betur.
2.1 Þróunarstig og tímasetningar
Jóhannes L. L. Jóhannsson athugaði bæði ritháttarbreytingar og vitnis-
burð skáldskapar og komst að þeirri niðurstöðu að breytingin hafi fyrst
orðið í áherslulausri stöðu (t.d. hamarr > hamar) og á eftir löngu sérhljóði
(t.d. dýrr > dýr). Þessar breytingar taldi hann hefjast um 1340 (Jóhannes
L. L. Jóhannsson 1924:74). Styttingu á eftir stuttu áherslusérhljóði (t.d.
byrr > byr, ferr > fer) taldi hann gerast nokkuð löngu seinna og nefnir
ártalið 1440. Hér á eftir rökstyð ég að skemmra hafi verið á milli breyt-
inganna.
Björn K. Þórólfsson komst eins og Jóhannes að þeirri niðurstöðu að
fyrri hluti breytingarinnar gerist um miðja 14. öld. Texti hans er knappur
og rétt að vísa til hans í heild:
Í fornu máli var tvöfalt eða langt r (rr) mjög tíðhaft í niðurlagi orða, en stytt-
ing verður á 14. og 15. öld. Um miðja 14. öld styttist rr í löngum atkvæðum
og áherslurýrum endingum; þessar styttingar sjást þráfaldlega í elstu rímum.
Í kring um 1500 styttist rr eftir stutt sjerhljóð í áherluatkvæðum í nafnorðum
eins þótt hið tvöfalda r sje stofnlægt (knörr, vörr). Vjer höfum nú einnig
stutt r í lýsiorðum með upprunalega stofnlægt rr (þurr, kyrr), en sá fram-
Stytting langra samhljóða í bakstöðu 97