Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Qupperneq 241

íhlutunarhæfis. Þó ber að hafa í huga að staða sagnar í þriðja sæti var ekki eins
útbreitt eða almennt fyrirbæri og lausi greinirinn sá eða fn. maður og er því að
vissu leyti nokkuð sér á báti.
Staða sagnar í þriðja sæti setningar var fremur algeng röð fram yfir miðja 19.
öld en verður sjaldgæfari eftir því sem líður á öldina. Sú þróun heldur áfram í
tímaritum á 20. og 21. öldinni, þar sem röðin er nánast alveg horfin úr textum af
þessu tagi. Í bréfasafninu var þessi röð almennt tíðari meðal karla en kvenna og
það á bæði við um bréfritara úr menntastétt og bændastétt. Þó að þetta mynstur
hafi verið algengast í máli menntamanna á 19. öldinni vakti athygli að mynstrið
birtist hlutfallslega oftar meðal kvenna sem tengdust menntastéttinni en kvenna
af öðrum þjóðfélagsstigum. Þar er því greinilega um félagslega vídd að ræða.
Skólaritgerðir úr Lærða skólanum renna einnig frekari stoðum undir að málstöðlun
hafi skipulega beinst að þessu málfræðiatriði. Í skólaritgerðunum er þannig að
finna leiðréttingar kennara á sögn í þriðja sæti og málnotkun í þeim tekur breyt -
ingum í átt til málstaðalsins yfir tímabilið, þar sem marktæk fylgni er einnig við
góðan námsárangur og við námsframvindu.
Í bréfasafninu er hlutfallsleg tíðni lausa greinisins hinn hærri á heildina litið
meðal karla en kvenna. Ef litið er nánar á þjóðfélagsstöðu er tíðni hinn hlutfallslega
hærri meðal kvenna úr efri lögum samfélagsins. Eins kemur á daginn að hlutfall
hinn er lægra meðal karla úr stétt bænda og vinnufólks en úr efri lögum sam -
félagsins og úr þeirri notkun dregur yfir tímabilið, ólíkt því sem gerist hjá konum
úr stétt bænda og vinnufólks þar sem notkun hinn eykst lítillega. Eftir sem áður
er hlutfall sá sem greinis hærra en hinn og með dagsetningum er sá til dæmis
allsráðandi á öllu tímabilinu. Engu að síður kunna að vera vísbendingar í bréfa -
safninu um að málstöðlun hafi borið einhvern árangur og jafnframt að setninga-
fræðileg tilbrigði eigi sér félagslega vídd, þar sem breytur eins og kyn og þjóð -
félagsstaða hafa áhrif. Sterkast birtast áhrif málstöðlunar hins vegar í tímarits -
textum þar sem notkun lausa greinisins hinn eykst jafnt og þétt og hlutfall sá er
orðið mjög lágt undir lok tímabilsins. Sum þessara áhrifa ganga svo að vísu til baka
í tímaritstextum á 20. og 21. öld. Í skólaritgerðunum er hlutfall sá sem greinis mjög
lágt þann tíma sem Halldór Kr. Friðriksson kenndi þar íslensku en tímabilið
1896–1906 eykst hlutfallið aftur. Á því tímabili er dreifing ritgerða eftir bekkjum
hins vegar ójöfn og skekkir það myndina. Eins og með stöðu sagnar er marktæk
fylgni hinn við góðan námsárangur og námsframvindu.
Tíðni fn. maður eykst jafnt og þétt í bréfasafninu yfir tímabilið 1874–1918,
þó meira meðal karla en kvenna. Stétt hefur hér einnig áhrif því tíðni maður eykst
minna meðal bréfritara úr efri lögum samfélagsins en annarra og á þetta sérstaklega
við um konurnar. Það vekur enn fremur eftirtekt að sú aukning sem birtist í
bréfasafninu kemur ekki fram í tímaritstextunum, heldur helst tíðni fornafnsins
þar lág yfir allt tímabilið. Þetta hvort tveggja mætti túlka sem möguleg áhrif mál -
stöðlunar, þótt þróunin sé hvergi nærri eins skýr og í tilviki lausa greinisins auk
þess sem tíðni fn. maður eykst svo í tímaritstextum á 20. og 21. öldinni. Í skóla -
Reifun á helstu rannsóknarefnum 241