Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Page 251

Miðað við það sem verður rakið hér á eftir um andóf gegn sá á 19. öld er líklegt
að Halldór Kr. Friðriksson hafi viljandi sleppt því (1861) að nefna sá í hlutverki
greinis. En það kemur trúlega ýmsum á óvart að allt frá Rask (1818) til Björns
Guðfinnssonar (1946) er því haldið fram að í talmáli sé sá lausi greinirinn en hinn
komi annaðhvort helst fyrir í máli eldra fólks (Rask) eða þá í ritmáli.
En er víst að þetta sé, eða hafi verið, svona einfalt? Það virðist vera samstaða
meðal málfræðinga um það að upphaflega séu sá og hinn ábendingarfornöfn en
síðan séu þessi orð stundum „notuð sem“ greinir eða „séu“ jafnvel greinir. En
hvernig sést hvenær orðin sá og hinn eru greinir eða „notuð“ þannig? Hvað grein-
ir greini frá ábendingarfornafni? Er víst að eldri málfræðingar hafi verið með það
á hreinu? Það er ekki alltaf ljóst, m.a. vegna þess að sumir þeir málfræðingar sem
hér voru taldir nefna engin dæmi máli sínu til stuðnings.
Því miður er ekki fjallað mjög ítarlega um þennan greiningarvanda í rit-
gerðinni. Vandinn er að vísu minni þegar hinn á í hlut. Í fyrsta lagi er merkingar-
munur greinisins og ábendingarfornafnsins oftast skýr, í öðru lagi tekur nafn-
orðið sem fer á eftir lýsingarorðinu yfirleitt viðskeyttan greini ef ábendingarfor-
nafnið hinn fer á undan og loks er munur á hvorugkynsmynd greinisins og
ábendingar for nafnsins:
(7)a. Hið frábæra kvæði vakti mikla athygli. (greinir)
b. Hitt frábæra kvæðið vakti mikla athygli. (ábendingarfornafn)
Þetta vita íslenskir lesendur ritgerðarinnar auðvitað, en það hefði verið gott að
gera erlenda fræðimannahópnum strax grein fyrir þessu (sbr. umræðu í 2. kafla
hér framar um lesendahópana tvo).
Málið er snúnara þegar sá á í hlut — og hefur áreiðanlega verið það fyrir þá sem
vildu berjast gegn sá í hlutverki greinis á 19. öld. Í dæmum eins og þeim sem höfð
eru hér framar eftir Birni Guðfinnssyni (1946), þ.e. sá jarpi, sú gráa, er naum ast hægt
að skipta sá út fyrir hinn í talmáli nútímans. Í ritgerðinni er bent á þennan vanda
fyrir þá sem vildu sporna gegn notkun sá á 19. öld (bls. 140, leturbreytingar mínar):
Was sá simply tolerated in these contexts as a definite determiner, perhaps
as a demonstrative bordering on being a definite article? To what extent
was sá to be abolished given that sá often occurs restrictively in Modern
Icelandic (typically corresponding to English ‘the (one)’), as well as a
demonstrative pronoun proper (typically corresponding to English ‘that’)
Eins og ráða má af orðalaginu „demonstrative bordering on being a definite
article“ annars vegar og svo „demonstrative pronoun proper“ er flokkun sá ekki
alltaf alveg einföld. Þess vegna hefði meiri almenn umræða um greiningarvand-
ann verið kærkomin í upphafi 4. kafla. En höfundi er nokkur vorkunn vegna
þess að þetta vandamál hefur nánast ekkert verið rætt í skrifum um einkenni
íslenska nafn liðarins þótt þau hafi verið rannsökuð býsna ítarlega á undanförn-
um áratugum.
Andmæli við doktorsvörn Heimis Freys van der Feest Viðarssonar 251