Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Síða 258

Þessi túlkun fær m.a. stuðning af því hvernig sumir kennarar í framhaldsskólum
hafa brugðist við sókn nýju þolmyndarinnar (nýju ópersónulegu setningagerðar -
innar) undanfarin ár. Þeir treysta sér ekki til að greina á milli dæma á borð við
Það var hrint mér í frímínútunum í gær (nýleg setningagerð) og Það var stolið bíl af
bílastæðinu í gær (setningagerð sem hefur lengi þótt eðlilegt mál) og þá grípa þeir
til alhæfinga á borð við „Burt með setningar sem byrja á Það var …“ eða einhvers í
þeim dúr. Og það skilar auðvitað litlum árangri.
6. Um fornafnið maður
5. kafli ritgerðarinnar fjallar um fornafnið maður (kaflinn heitir „Generic pronoun
maður“) og byrjar á mjög skýru og gagnlegu yfirliti yfir eiginleika þessa fornafns
í nútímamáli og skýringu á því hvers vegna málverðir töldu það lengi óæskilegt
(bls. 185 o.áfr.). Ein ástæðan er sú að það var talið merki um erlend (þ.e. dönsk)
áhrif og önnur sú að það væri óþarft. Þá er oft miðað við dæmi eins og þessi (sem
höfundur tekur reyndar úr grein eftir Halldór Ármann Sigurðsson og Egerland
2009):
(15)a. Fyrst beygir maður til hægri
b. Fyrst er beygt til hægri
Þótt því sé stundum haldið fram að dæmi á borð við þessi séu fullkomlega jafn-
gild („fully interchangeable“) er það kannski ekki alveg nákvæmt. Í fyrsta lagi er
a-dæmið talmálslegra. Í öðru lagi hefur orðið maður ákveðin einkenni sem er lýst
skilmerkilega í ritgerðinni. Auk áðurnefndrar greinar Halldórs og Egerland er
þar einkum stuðst við skrif Jóhannesar Gísla Jónssonar (1992) og Hrafnhildar
Ragnarsdóttur og Strömqvist (2005). Til skýringar á þeim spurningum sem hér
fara á eftir er nauðsynlegt að nefna helstu atriði þessarar lýsingar.
Í fyrsta lagi getur fornafnið maður yfirleitt ekki útilokað þá sem talast við
(getur ekki haft speaker-hearer exclusive merkingu). Þess vegna er munur á eftir-
farandi dæmum. Sá sem talar gæti svo sem vel hafa verið á Amasonsvæðinu en
ekki í þeim atburðum sem sagt er frá í Ódysseifskviðu (síðari setningin er frá
Halldóri og Egerland):
(16)a. Á Amasonsvæðinu ferðast maður yfirleitt á bát.
b. *Í Ódysseifskviðu ferðast maður yfirleitt á bát.
Í öðru lagi eru setningar með maður ekki alltaf jafngildar (ópersónulegri) þol-
mynd:
(17)a. Maður borðar með prjónum í Kína.
(= ef maður er þar, þá er það það sem maður gerir)
b. Það er borðað með prjónum í Kína.
(= það er það sem fólk gerir þar)
Höskuldur Þráinsson258