Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Page 261
Frásögnin af baráttunni gegn fornafninu maður á 19. öld og áfram vekur ýmsar
spurningar. Í ritgerðinni er t.d. sagt frá því að Halldóri Kr. Friðrikssyni hafi
verið mjög í nöp við þetta orð og hafi gert athugasemdir við það í skólaritgerðum
í Lærða skólanum, t.d. eins og hér er sýnt (bls. 190):
(23) svo maður yrði að ganga það
Í tengslum við umræðu um þessar leiðréttingar vísar höfundur til ummæla gam-
als nemanda í endurminningum frá árunum í Reykjavíkurskólanum. Eftir að
hafa notað orðalagið „vissi maður“ og „lét mann vita“ segir þessi nemandi um
Halldór (Árni Thorsteinson 1946:80):
Það var fátt, sem honum var jafnilla við og að nota orðið maður í slíkum
samböndum, og var því ekki trútt um, að slíkt væri stundum með vilja gert,
í stríðni.
Þetta er nokkuð merkileg heimild um viðhorf nemenda til þessara tilrauna til að
draga úr notkun fornafnsins maður.
Fleira athyglisvert kemur fram í þessari umræðu um baráttuna gegn fornafn-
inu maður, m.a. að Halldór hafi sjálfur notað það í riti og Sveinbjörn Egilsson í
skólaræðum, t.d. svona:
(24)a. Þegar maður skoðar hvernig greinarmerkin eru sett …
(Halldór Kr. Frið riks son 1845:74)
b. það sem manni þykir vænt um, það sem manni er orðið dýrmætt, það
skilur við mann (Sveinbjörn Egilsson 1968:93 [úr skólaræðu 1851])
Í framhaldi af þessari umræðu vaknar eftirfarandi spurning:
Spurning 13:
Er hugsanlegt að fornafnið maður hafi orðið algengara en áður í talmáli
19. aldar og málverðirnir í Lærða skólanum hafi verið að berjast á móti
því að þessi tilhneiging eða ofnotkun hefði óæskileg áhrif á ritmálið með
því að kenna nemendum sínum formlegra ritmál? Ef það er rétt túlkun,
væri þá nokkur fordæming (e. stigmatization) fornafnsins maður fólgin í
því?
Eftirfarandi dæmi úr Pilti og stúlku Jóns Thoroddsen er áhugavert í þessu ljósi
(1948:126; 6. útg., byggð á endurskoðuðu útgáfunni 1867 sem áður var nefnd):
Maður trúir því ekki, meðan maður er heilbrigður; en sá tími kemur, þegar
maður veit að maður á ekki annað eftir en að stíga ofan í gröfina, að maður
getur ekki látið vera að líta á það, sem maður hefur gjört, og það er vel, þeg-
ar guð gefur manni rænu til þess; og þá vildi maður, að margt væri ógjört,
sem gjört var, en að maður mætti skilja hér við sáttur við alla menn.
Andmæli við doktorsvörn Heimis Freys van der Feest Viðarssonar 261