Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Qupperneq 272

fræðingar hafa bent á að jafnvel orðaröð, eins og staða persónubeygðrar sagnar,
sé eitt af þeim setningafræðilegu atriðum sem geti haft félagslegar hliðar (sjá t.d.
Cornips 2015 og ritg. bls. 21–24). Ég set sömuleiðis ákveðin spurningarmerki
við að setninga fræðilegum atriðum sé ekki veitt eftirtekt eða þau metin á félags-
legan hátt. Til dæmis fann ég merki um að skandinavíska aukasetningar orða -
röðin væri álitin hafa „eitthvert danskt óbragð“ (sjá ritg. bls. 59–60) og þótt það
hafi komið úr penna prestlærðs manns sýnir það samt hvernig hugmyndir um
óæskileg, dönsk áhrif eru hvorki bundin við sérfræðinga né við athugasemdir um
orðaforða eða hljóðafar.
Annað sem virðist frekar koma upp varðandi setningafræðileg atriði en t.d.
beygingarfræðileg er hvernig afmarka skuli málbreytuna. Skilgreining á setninga -
fræðilegum breytum er þekkt vandamál innan félagsmálfræðinnar (sjá umræðu á
bls. 22–23). Eins er ljóst að sumir samtímamenn gera í athugasemdum sínum um
sögn í þriðja sæti (Adv−Vfin) ófullnægjandi greinarmun á aukasetn ingar orða -
röðinni sem við þekkjum í skandinavísku meginlandsmálunum annars vegar og
hins vegar dæmum um stílfærslu í frumlagslausum setningum eða þar sem til -
vísunartenging stendur fremst (sjá um þetta í ritgerðinni bls. 83–85). Það er því
ekki ólíklegt að von sé á „ofvöndun“ í slíkum tilvikum þar sem málnotendur fara
óvart líka að forðast óskyld atriði eins og stílfærslu. Þetta sama á líklega einnig við
um önnur setningafræðileg tilbrigði sem tengjast meðal annars orðaröð eins og
nýju setningagerðina svokölluðu (sjá Höskuld Þráinsson o.fl. 2013).
Ég held reyndar að árangur af málstýringu sé mun meiri þegar kemur að
atriðunum sem HÞ nefnir, nýju setningagerðinni, þágufallshneigð o.fl., en oft er
talið. Það er alls óvíst að málstýringu hafi upphaflega verið ætlað að hafa áhrif á
málfar fólks á einkasviðinu. Þetta birtist t.d. í því að sá Halldór Kr. Friðriksson
sem birtist í leiðréttingum í kennslustofunni og í skólastílum er (frá málstýr -
ingarsjónarmiði) alls ekki sá sami og Halldór Kr. Friðriksson eins og hann birtist
í einkabréfum. Á einkasviðinu sletti hann töluvert og notaði setningagerðir sem
hann leiðrétti í nemendaritgerðunum, meira að segja fn. maður, en nemandi hans
segir í endurminningum að það hafi verið fátt sem Halldóri var jafnilla við og það
fornafn (sjá um þetta í ritgerðinni bls. 189–190 og inngangsorð HÞ að spurn ingu
13). Kjartan G. Ottósson (1990) nefnir að athyglin hafi í auknum mæli farið að
beinast líka að því að stýra málkerfi nemenda og þar með að talmálinu með skóla-
skyldu á 20. öld og að þá hafi orðið ákveðin stefnubreyting. Það er ekki víst að
málstöðlun á því sviði hafi borið mikinn árangur þótt hún hafi áreiðanlega hægt á
þeim breytingum sem hún beindist að. Ég held hins vegar að áhrif málstöðlunar á
ritmálið beri síst að vanmeta, og hún hafi a.m.k. óbein áhrif á önnur svið.
Svar við spurningu 7: Vert er að hafa í huga að hinn (á kostnað sá) virðist hafa
orðið hluti af málstaðlinum snemma á tímabilinu og vísbendingar eru um að
notkun greinis hafi jafnvel þegar verið á dagskrá í Bessastaðaskóla, sbr. Hómers -
þýðingarnar og síðar leiðréttingar Sveinbjarnar Egilssonar á greininum í Reykja -
Heimir Freyr van der Feest Viðarsson272