Bændablaðið - 28.01.2021, Síða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 202116
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Álar eru merkilegir og
dular fullir fiskar. Þeir
hefja ævi sína langt suður
í Þang hafinu og rekur með
straumum til uppeldis­
stöðva sinna í Evrópu og á
Íslandi þar sem þeir halda
til í fersku vatni.
Álar ferðast um á þurru
landi og klífa jafnvel kletta
til að sneiða hjá fossum.
Þórbergur Þórðarson frá Hala
í Suðursveit lýsir viðhorfum
sveitunga sinna til álsins
skemmtilega í Bréfi til Láru.
„Á æskuárum mínum í
Suður sveit heyrði ég talað um
þrenns konar ála: hrökkála,
smugála og þorskála. Hrökk­
álarnir voru hlaðnir eitri.
Hvert kvikindi, sem þeir
komu auga á, féll samstund­
is steindautt niður. Eitt sinn
sá hrökkáll sveitunga minn
á silungsveiðum. Maðurinn
hét Sigurður og datt dauð­
ur niður. Smugálar smugu
niður úr stálfreðinni jörð um
hávetur. Þeir sneru stundum
fætur undan fólki með því að
vinda sig utan um fótlegginn.
Það bar til í Suðursveit fyrir
mitt minni, að unglingsstúlka
stóð við rakstur niðri í djúpri
leirkeldu. Keldan var full af
álum. Þegar minnst varir,
vindur heljar smugáll sig utan
um fótinn á stúlkunni og sníð­
ur hann af ofan við ökklalið.
Eftir það haltraði hún við
hækju og giftist aldrei.
Þessi ófénaður hafðist við í
leirkeldum á engjum og gerði
fólki oft ljótan óskunda. Síðan
ég man fyrst eftir mér, hefi ég
óttazt ála meira en mannýg
naut. Ég get ekki lýst átak­
anlegri skelfingu minni við
þessi hálf dularfullu kvikindi.
Ég þorði aldrei að stinga fæti
mínum ofan í keldu. Sæi ég ál
koma upp á hrífutindum, lok­
aði ég augunum og stökk eins
og fætur toguðu allar götur
upp á baðstofuloft. Og ekki
fór ég meira út þann daginn.
Þetta er formáli. Ég set hann
hér, til þess að þú getir gert
þér einhverja hugmynd um
drauminn, sem ég ætla nú
að segja þér. Það er ekki
vitrunardraumur. En hann er
ekki laus við að vera dálítið
hryllilegur og frumlegur.
Þetta var fyrir fjórum árum.
Mig dreymdi, að ég væri á
gangi suður Tjarnarbakkann
eystri. Það var fagurt vor­
kvöld, heiður himinn og sól
að hníga til viðar í vestri. Ég
reikaði í hægðum mínum fram
við vatnsborðið. Hugur minn
mókti í sælli leiðslu. Þetta var
óvanalega fagurt vorkvöld.
Ég er kominn suður á móts
við kvennaskólann. Ég var
að virða fyrir mér litaskraut­
ið í kveldroðanum á vestur­
himninum. Þá veit ég ekki
fyrri til en upp úr Tjörninni
slöngvar sér hrökkáll, bítur
í besefann á mér og hangir
þar. Ég ætla ekki að reyna
að lýsa skelfingunni, sem
heltók hverja taug í líkama
mínum. Þarna stóð ég stirður
á Tjarnarbakkanum eins og
steingervingur frá ísöldinni
og horfði á helvítis kvikindið
leika list sína. Eftir heila eilífð
tókst mér einhvern veginn að
hrista óvininn af mér. Og ég
þaut í dauðans ofboði upp á
Laufásveg. Ég vildi ekki láta
þrælinn ná í mig aftur. Í því
hrökk ég upp og lofaði guð
fyrir lausnina. Síðan hef ég
enga náttúru haft til kvenna.
Slíkan draum hefði engan
getað dreymt, síðan Edgar
Allan Poe leið, nema mig.“
/VH
STEKKUR
Móttaka fiskimjölsverksmiðja
á hráefni dróst saman um 6%
á síðasta ári. Magn sem tekið
var til vinnslu er það minnsta
í marga áratugi. Verk smiðjur
Síldarvinnslunnar unnu úr um
32% þess hráefnis sem barst
á land á árinu. Fiskimjöls­
iðnaðurinn skilar um 24 milljörð­
um á ári í framleiðsluverðmæti.
Miklar breytingar hafa orðið
í fiskimjölsiðnaði hér á landi
á síðustu árum og áratugum.
Verksmiðjum hefur fækkað og
framboð á hráefni dregist saman.
Greinin skilar enn verulegum
verðmætum í þjóðarbúið þrátt
fyrir samdrátt í loðnuveiðum og
loðnubrest.
Hér á eftir verður fjallað um
móttöku hráefnis hjá fiski mjöls­
verksmiðjum á síðasta ári og hvern­
ig hráefnið skiptist á einstök félög,
verksmiðjur og tegundir uppsjávar­
fisks. Einnig verður lítillega drepið
á þróun greinarinnar undanfarin ár
og áratugi.
Minna af kolmunna og
loðnubrestur
Hráefni til fiskimjölsiðnaðar kemur
frá fjórum uppsjávartegundum auk
loðnu: Íslenskri síld, norsk­ís­
lenskri síld, makríl og kolmunna.
Um síld og makríl gildir það að
nær öllum afla er fyrst landað til
vinnslu á verðmætari afurðum til
manneldis. Afskurður og það sem
flokkast frá við manneldisvinnslu
í landi og hjá vinnsluskipum á sjó
fer í bræðslu, þ.e. er tekið til fram­
leiðslu á mjöli og lýsi. Kolmunna er
hins vegar landað beint til bræðslu
en einungis lítið brot af aflanum er
unnið til manneldis. Loðna, þegar
hún veiðist, fer að verulegum hluta í
manneldisvinnslu. Þegar loðnukvót­
inn er umfram það magn sem dugir
til að sinna mörkuðum fyrir frysta
loðnu og loðnuhrogn til manneldis
þá er loðnu landað beint í bræðslu.
Á árinu 2020 tóku fiski mjöls­
verksmiðjur á Íslandi á móti um
385 þúsund tonnum af hráefni til
vinnslu, samkvæmt upplýsingum
sem Bændablaðið fékk frá Félagi
íslenskra fiskmjölsframleiðenda.
Á árinu 2019 nam móttakan tæpum
410 þúsund tonnum. Hér er því
um 6% samdrátt að ræða milli
ára. Samdráttur skýrist af því að
minna barst af kolmunna til verk­
smiðjanna. Bæði árin var loðnu­
brestur.
Verksmiðjan í Neskaupstað hæst
Fiskimjölsverksmiðja Síldarvinnsl­
unnar í Neskaupstað tók sem fyrr á
móti langmestu hráefni til bræðslu
árið 2020, eða rúmum 106 þús­
und tonnum, sem eru um 28%
af heildinni. Verksmiðja Brims á
Vopnafirði kemur þar á eftir með
um 72 þúsund tonn, eða tæp 19%
af heildinni. Eskja á Eskifirði er í
þriðja sæti með um 49 þúsund tonn
og tæp 13% af heild.
Hráefnið sem hver verksmiðja
fær ræðst að sjálfsögðu af kvóta­
stöðu viðkomandi útgerðar­ og
vinnslufélaga. Athygli vekur
hins vegar að Loðnuvinnslan á
Fáskrúðsfirði, sem er ekki með
stærstu kvótahöfum í uppsjáv­
arfiski, er í 4. sæti og tók á móti
tæpum 49 þúsund tonnum af hrá­
efni á síðasta ári. Skýrist það af
löndun erlendra skipa. Færeysk
skip lönduðu um 24 þúsund tonn­
um af kolmunna á Fáskrúðsfirði á
síðasta ári, samkvæmt tölum frá
Fiskistofu.
Þrjú stærstu félögin
með tæp 70%
Alls tóku 10 fiskimjöls­
verk smiðjur á móti
hráefni á síðasta ári.
Ein þeirra, verksmiðja
Brims á Akranesi, er
með mjög takmarkaða
starfsemi meðan loðna
veiðist ekki. Þar var
aðeins brætt bolfiskfrá­
kast.
Fiskimjölsverk­
smiðj urnar eru í eigu
sjö félaga. Síldar­
vinnslan rekur tvær
verksmiðjur (í Nes­
kaupstað og á Seyðis­
firði), Brim tvær
(á Vopnafirði og
Akranesi) og Ísfél agið
tvær (í Vestmanna­
eyjum og á Þórshöfn).
Alls tók Síldar­
vinnslan, þ.e. verk­
smiðjurnar tvær, á móti
um 124 þúsund tonnum, sem eru um
32% af heildinni. Brim kemur þar
á eftir með um 75 þúsund tonn og
um 20% af heildinni. Eskja er þriðja
í röðinni með um 63 þúsund tonn,
sem eru um 16% af heildinni. Alls
tóku þessi þrjú stærstu félög á móti
um 68% af því hráefni sem fór til
bræðslu á síðasta ári.
Mest af kolmunna
Framan af síðustu öld byggðist fiski­
mjölsiðnaðurinn á síldveiðum. Eftir
hrun norsk­íslenska síldarstofnsins í
lok sjöunda ártugarins varð loðnan
aðalhráefnið og var svo allt til ársins
2006. Þá tók kolmunninn sæti hennar
og hefur haldið því árlega síðan með
fáeinum undantekningum.
Á árinu 2020 voru brædd 257
þúsund tonn af kolmunna sem eru
67% af öllu hráefni verksmiðjanna.
Næst kemur makríll með um 53
þúsund tonn, þá norsk­íslensk síld
með 46 þúsund tonn og íslenska
síldin rekur lestina með tæp 23
þúsund tonn. Annað hráefni er
hverfandi.
Fiskimjölsverksmiðja um borð
Hér að framan hefur aðeins verið
rætt um verksmiðjur í landi enda
var ekki öðru til að dreifa um
langt skeið. Árið 2017 kom til
landsins nýsmíðaður og fullkominn
frystitogari, Sólberg ÓF, sem er með
fiskimjölsverksmiðju um borð.
Verksmiðjan stuðlar að fullvinnslu
aflans en hún tekur á móti því sem
fellur til við manneldisvinnslu á
botnfiski um borð. Samkvæmt
upplýsingum frá Ramma hf., sem
gerir Sólbergið út, skilaði skipið á
land 1.536 tonnum af mjöli og lýsi á
síðasta ári að verðmæti 286 milljónir
króna.
Minnsta magn í marga áratugi
Hráefni til fiskimjölsverksmiðja
hefur minnkað verulega. Þess má
geta að á árinu 2002 voru tæplega
1,6 milljónir tonna brædd sem er
með því mesta sem um getur.
Samkvæmt tölum frá FÍF tóku
fiskimjölsverksmiðjur á móti um
570 þúsund tonnum að meðaltali á
ári á árunum 2006 til 2019. Magnið
á síðasta ári, 385 þúsund tonn, er
það minnsta í marga áratugi.
Fækkun verksmiðja
Um miðjan sjöunda áratuginn voru
tæplega 40 fiskimjölsverksmiðjur
stórar og smáar starfandi hér á
landi. Þeim fækkaði fljótt niður
í kringum 30 verksmiðjur eftir
síldarhrunið 1968. Þróun í þessa
átt hélt áfram og upp úr síðustu
aldamótum voru verksmiðjurnar
12 að tölu og eru nú 10. Afkastageta
verksmiðjanna í dag er tæp 10 þús­
und tonn á sólarhring. Ljóst er að
þær geta tekið á móti mun meira
hráefni til vinnslu en verið hefur í
boði undanfarin ár.
Mikil verðmæti
Kaupendur á fiskimjöli og lýsi frá
Íslandi eru aðallega framleiðendur
á fóðri fyrir laxeldi enda þurfa
laxar fóður sem er ríkt af omega­3
fitusýrum.
Þrátt fyrir að framboð á hráefni
til framleiðslu á mjöli og lýsi hafi
dregist saman skilar greinin umtals­
verðum verðmætum í þjóðarbúið.
Framleiðsluverðmæti á mjöli og
lýsi nam um 23,4 milljörðum króna
á árinu 2019 og er þar bæði um
að ræða það sem var flutt út og
selt innanlands. Til samanburðar
má nefna að útflutningsverðmæti
íslenskra sjávarafurða nam í heild
260 milljörðum árið 2019.
NYTJAR HAFSINS
Kolmunnahol. Kolmunni er aðalhráefnið fyrir fiskimjölsiðnaðinn. Mynd / Viðar Sigurðsson
Fiskimjölsiðnaðurinn 2020
Móttaka hráefnis og hlutdeild félaga
Röð Félag Þús. tonn Hlutdeild
1. Síldarvinnslan 123.669 32%
2. Brim 75.317 20%
3. Eskja 62.866 16%
4. Loðnuvinnslan 48.803 13%
5. Ísfélag Vestm 37.961 10%
6. Vinnslustöðin 23.710 6%
7. Skinney Þinganes 12.941 3%
Samtals 385.267 100%
Heimild: Byggt á gögnum frá FÍF
Skipting tegunda
Röð Tegund Þús. tonn Hlutdeild
1. Kolmunni 257.017 67%
2. Makríll 53.109 14%
3. Norsk ísl síld 46.003 12%
4. Íslensk síld 22.602 6%
5. Annað 6.536 2%
Kolmunni.
Bitið í besefann