Bændablaðið - 28.01.2021, Blaðsíða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 202136
Grasagrautur, súr mysa, lifrar-
pylsa, blóðmör, magáll, bringukoll-
ar, lundabaggar og hrútspungar,
drafúldin svið, ruslabaggi, soð-
kökur og hvalrengi, stropuð
egg og blóðgrautur. Roðstappa,
steinblóð, hrognakökur, stappa
úr hákarlssporði, kindaheili og
súrsuð kýrjúgur.
Teljast verður ólíklegt að margt
af því sem forfeður okkar lögðu sér
til munns teljist eftirsótt til matar
í dag og sumt af því telst varla
mannamatur. Annað er vinsælt sem
þorramatur til hátíðabrigða.
Margir líta svo á að á þorrablót-
um sé boðið upp á hefðbundinn
íslenskan mat, mat sem var í öskum
Íslendinga hversdags. Slíkt er hins
vegar af og frá og það sem við köll-
um þorramat í dag er sýnishorn af
því besta sem var á boðstólum og
langt frá því að allir fengju að bragða
slíkan mat fyrr á tímum. Lifrarpylsa
er til dæmis ekki nefnd í heimildum
fyrr en á 18. öld og er tiltölulega ný
í íslenskri matarhefð. Svipaða sögu
er að segja af hrútspungum því þeir
voru lítið étnir fyrr en kom fram á
20. öld.
Matur eins og íslensk alþýða
lagði sér til munns er langt frá því
að vera séríslenskur. Alls staðar í
heiminum hefur fólk bjargað sér á
því sem það gat nýtt, hvort sem það
var úr dýra- eða jurtaríkinu. Engu
var hent ef það gat nýst sem matur
og þótti afskurður og innmatur, og
þykir enn, ljúfmeti víðar en á Íslandi.
Það sem gerir mat Íslendinga
fyrr á öldum sérstaka eru geymslu-
aðferðirnar. Salt var lengi fáséður
munaður og matur því reyktur,
þurrkaður, kæstur eða settur í súr.
Innlend matbjörg
Í Íslenzkum þjóðháttum eftir Jónas
Jónasson frá Hrafnagili, sem er drjúg
heimild þess sem hér fer á eftir,
segir: „Meðan verzlunaránauð var
sem mest og verzt á landi hér og
meira að segja langt fram á 19. öld,
urðu menn að bjargast eftir föngum
við matbjörg úr innlendum efnum.
Sparnaður allur var á hafður, og
vinnufólk og börn, ég ætla ekki að
tala um sveitarlimi, var haft á svo
skornum skammti sem framast var
unnt. Þar sem nokkur efni voru,
héldu hjónin sig samt oftar bæri-
lega, þó að hitt fólkið væri svangt,
samanber vísuna:
Hjónin borða hangiket,
Hjúin svöng það vita,
Smalinn sárt af sulti grét,
Samt fékk engan bita.
Og má þá geta nærri þeirri ævi, sem
fátæklingar áttu, þegar ekkert fékkst
í kaupstaðnum og fénaður féll úr
hor ár eftir ár og þeir voru nærri
skepnulausir. Í harðindum lagði fólk
sér nánast hvað sem er til munns.“
Enda segir gamalt máltæki; allt er
matur sem í magann kemst.
„Það voru helst hrossin, sem
hriktu af í hrossasveitum, þar sem
útigangur var bestur, en fyrr dóu
menn úr sulti, flestir hverjir, en að
leggja sér þá til munns.“
„Sveitaréttir“
Í Sögu daganna eftir Árna Björnsson
segir að fyrsta örugga heimildin um
„matarblót“ á Íslandi utan einka-
heimilis sé frá 1867 og var það
haldið á vegum Kvöldfélagsins í
Reykjavík en það félag hét upphaf-
lega Leikfélag andans og starfaði
með leynd.
Á fyrri hluta 20. aldar fóru blót
að njóta vinsælda hjá átthagafé-
lögum. Upp úr 1950 er farið að
auglýsa hlaðborð með íslenskum
mat að fornum sið og bornir fram
„sveitaréttir“.
Árið 1958 fór veitingahús-
ið Naustið, sem var til húsa við
Vesturgötu í Reykjavík, að bjóða
upp á matseðil með hefðbundnum
sveitamat sem borinn var fram í trog-
um og kölluðust veislurnar þorrablót
og nutu mikilla vinsælda.
Í febrúar sama ár er greint frá því
í Vísi að á Naustinu verði boðið upp
á þá nýbreytni á þorranum að bjóða
upp á „íslenzkan“ þorrablótsmat í
trogum sem samanstendur af súrmeti
og hangikjöti.
„Fyrirmyndin að þessum trogum
er fengin á fornminjasafninu, hjá
Kristjáni Eldjárn fornminjaverði. Til
fyrirmyndar er haft trog úr Ásbúð í
Hafnarfirði og hefur Naust látið gera
tíu trog af þeirri gerð. Þá eru einnig
hafðir sjálfskeiðungar með hverjum
diski, svo sem tíðkaðist fyrr á tíð.“
Þorramatur verður til
Með árunum hafa ákveðin matvæli
orðið viðurkenndur hluti af
þorrabakkanum og þykja ómissandi
og mörg þeirra eru algeng fæða í
dag. Vinsælir réttir á þorra eru
harðfiskur, flatkökur með hangikjöti,
Íslenskt góðgæti
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
SAGA MATAR&DRYKKJA
Svið með rófustöppu og soðnum kartöflum.
Hluti af þorramat sem var í boði á Hótel Sögu.
Mörgum finnst kæstur hákarl ómissandi hluti af þorrablótinu.