Bændablaðið - 28.01.2021, Blaðsíða 20

Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 202120
Ásælni auðmanna í land, og þá
einkum ræktarland um allan
heim, jókst verulega í kjölfar efna­
hagshrunsins 2008 og hefur haldið
áfram samfara auknum auðsöfn­
uði á fárra hendur. Ein birtingar­
mynd þessara landhremminga,
eða „Land Grabbing“, er að smá­
bændur og fátækir landeigend­
ur eru hraktir af jörðum sínum,
heilu vistkerfunum umbylt og
frumskógum eytt.
Í vaxtarhagkerfi nútímans, þar
sem þeir ríku verða stöðugt rík ari,
þá fækkar stöðugt þeim stóru fjár-
festingakostum sem eru nógu stór-
ir fyrir þeirra auðæfi. Ræktarland,
námuréttindi, vatns réttindi og veiði-
réttindi eru því komin ofarlega á
innkaupalistann hjá þessu fólki og
þar er allur heimurinn undir. Líkt
og eftir efnahagshrunið 2008 er nú
búist við aukinni ásælni í landar-
eignir í kjölfar heimsfaraldurs af
völdum COVID-19. Hið nýja líf-
hagkerfi (bioeconomy) sem búið
var til undir yfirskini náttúruverndar
hefur líka reynst vera vatn á myllu
auðmanna til að réttlæta ásókn sína
í ræktarland.
Landhremmingar í Evrópu,
brot á mannréttindum
Hafa landhremmingar af þessum
toga vakið ugg víða um lönd og
hefur Evrópusambandið meira að
segja vakið á þessu athygli og tekið
til umræðu á þingi ESB. Þar var m.a.
rætt um að óhófleg jarðakaup auð-
manna og fyrirtækja í skjóli land-
búnaðarstefnu ESB gætu mögulega
verið brot á mannréttindum.
Á árinu 2015 var t.d. greint frá
því að vegna ásælni auðmanna
og stórfyrirtækja í jarðir í skjóli
stefnu CAP, landbúnaðarstefnu
ESB, hyrfu þrjár jarðir smábænda
úr höndum bænda í Rúmeníu á
hverjum klukkutíma. Þá voru um
99% jarða í landinu í höndum lítilla
fjölskyldubúa sem réðu yfir minna
en einum hektara lands. Um 76 þús-
und slíkar smájarðir voru keyptar
upp í Rúmeníu á árunum frá 2010
til 2013.
Í Úkraínu hafa fjárfestar víða
að úr heiminum, en ekki síst frá
Bandaríkjunum og ríkjum ESB,
reynt að komast yfir verðmætt rækt-
arland allt frá falli Sovétríkjanna.
Um þessa ásælni hafa átökin í
Úkraínu í raun að verulegum
hluta snúist á undanförnum árum.
Á evrópsku vefsíðunni arc2000,
sem tileinkuð er hagsmunum smá-
bænda, var í janúar 2019 grein um
áhyggjur manna yfir að smábændur
væru að þurrkast út vegna ásókn-
ar verksmiðjubúskapar. Frá árinu
2000 hefur verksmiðjubúskapur
farið ört vaxandi í landinu sem
oft hefur verið kallað brauðkarfa
Evrópu. Leiddi það vissulega af sér
minnkandi fátækt í dreifbýlinu, en
um leið að eignarhaldið á jörðum
hvarf úr höndum smábænda og
oft til útlendinga. Var þetta fegrað
með hugtölum eins og „stýrðum
landhremmingum“ (Controlled
landgrabbing). Í greininni er sagt
að um 80% af ræktarlandi í Úkraínu
og í Rússlandi væri komið í hendur
á eignarhaldsfélögum í landbúnaði.
Þessi félög reyndu að kreista eins
mikið út úr landinu og mögulegt
væri með óhóflegri áburðargjöf sem
geti haft alvarlegar afleiðingar til
lengri tíma.
Landhremmingar upp á rúmlega
60 milljónir hektara á 13 árum
Á árunum 2000 til 2013 voru gerðir
1.127 stórir samningar um jarða-
kaup víða um heim sem flokkast
undir landhremmingar eða „Land
Grabbing“, samkvæmt upplýsingum
Research Gate. Efnahagshrunið
haustið 2008 vakti aukna ásælni
fjárfesta í ræktarlandi og öðrum
raunverulegum fasteignum þegar
þeir sáu fjárfestingar sínar í fjár-
málafyrirtækjum gufa upp. Hafa
bandarískir sem og evrópsk einka-
fyrirtæki ásamt kínverskum ríkis-
fyrirtækjum verið áberandi á þessu
sviði.
Tóku þessar fjárfestingar mikinn
kipp á árinu 2009 og náðu hámarki
2010. Fóru þær síðan lækkandi til
2012 er þær fóru að aukast á ný. Má
því allt eins búast við að afleiðing
heimsfaraldurs COVID-19 verði
mikill skellur á fyrirtækjamarkaði
og stóraukin ásælni eftir landi víða
um heim.
Á bak við þessa stóru samninga
frá 2000 til 2013 voru rúmlega
60 milljónir hektara. Þar af voru
545 samningar um stór jarðakaup
í Afríku upp á 33.887.558 hekt-
ara. Þá voru 400 samningar í Asíu
á 16.933.517 hekturum. Í Mið-
Ameríku voru 109 samningar um
4.279.466 hektara lands. Í Ástralíu
voru 50 samningar um 3.964.138
hektara lands og í Austur-Evrópu
voru 23 samningar um 994.569
hektara lands sem flokkuðust undir
landhremmingar.
Sama þróun á Íslandi
Ísland er engin undantekning í
þessum efnum og eru miklar efa-
semdir uppi um að breytingar á
íslenskum lögum sem gerðar voru
á síðasta ári dugi til að stemma
stigu við þessari þróun hér á landi.
Ráðherra eru þar veittar víðtækar
heimildir til að víkja frá skilyrðum
laganna. Þar segir m.a. að ef væntan-
legur kaupandi er hvorki íslenskur
ríkisborgari né erlendur ríkisborgari
með lögheimili á Íslandi eða á rétt á
samningum sem tilgreindir eru, er
unnt að sækja um leyfi ráðherra til
þess að öðlast eignar- eða afnotarétt
yfir fasteign hér á landi. Ráðherra er
þá heimilt að veita leyfi til að víkja
frá skilyrðum laga um eignarrétt
og afnotarétt fasteigna í tveimur
tilvikum er varða atvinnustarfsemi
og vegna sterkra tengsla við Ísland,
m.a. vegna hjúskapar.
Lögin lítill hemill á
jarðakaup útlendinga
Engar strangar takmarkanir eru í
raun á hversu mikið land útlend-
ingar geta eignast á Íslandi. Þó
ákvæði séu um að skylt sé að afla
samþykkis ráðherra er ekkert sem
bannar honum að veita undanþágur
fyrir eignarhaldi útlendinga á meiru
en 1.500 hekturum. Þó skal sam-
þykki „að jafnaði ekki veitt ef við-
takandi réttar og tengdir aðilar eiga
fyrir fasteign eða fasteignir sem
eru samanlagt 10.000 hektarar eða
meira að stærð, nema umsækjandi
sýni fram á að hann hafi sérstaka
þörf fyrir meira landrými vegna
fyrirhugaðra nota fasteignar“.
Heimildir um kaup útlendinga á
jörðum á Íslandi eru því eins opin
og hugsast geta. Engin skyldu-
ákvæði eru t.d. um að þeir þurfi
að hafa verið búsettir á Íslandi um
tiltekinn tíma, né að þeim sé skylt
að hafa fasta búsetu á jörð sem þeir
kaupa. Enda virðast lögin ekki hafa
verið til vandræða við kaup Power
Minerals Iceland, á Hjörleifshöfða
ásamt 11.500 hektara jörð síðla
árs 2020 fyrir 489 milljónir króna.
FRÉTTASKÝRING
Hörður Kristjánsson
hk@bondi.is
Ekkert lát á landhremmingum auðmanna á
bújörðum vítt og breitt um jarðkringluna
– þá er ný tegund af ásælni í landbúnaðarland sögð bein afleiðing af stefnumörkum vegna umhverfis- og loftslagsumræðu
Á vefsíðu MDPI í Basel í Sviss
má sjá umfjöllun í skýrslu
sem gefin var út í apríl 2020.
Þar er lýst nýrri tegund land­
hremminga eða ásælni í rækt­
arland í Brasilíu og víðar sem
sprettur upp úr loftslags­
umræðunni og er hluti af
hinu nýja „lífhagkerfi“, eða
„bioeconomy“. Þarna eru
undir liggjandi miklir peninga­
hagsmunir.
Hagsmunirnir felast í því að
ná undir sig landi til að framleiða
olíu úr korni sem notuð er í líf-
eldsneyti (biofuel). Þessi olía selst
á mjög háu verði til íblöndunar í
jarðefnaeldsneyti. Í Brasilíu snýst
þetta þó einkum um að leggja
land undir ræktun á sykurreyr til
að framleiða etanól í eldsneyti.
Lífeldsneytið hefur síðan verið
kynnt sem vistvænt eldsneyti í
loftslagsmálum.
Vísindamennirnir sem stóðu
að þessari skýrslu og koma eink-
um úr hagfræðideildum háskóla í
Tékklandi, Brasilíu og Ítalíu, telja
að í tilfelli Brasilíu sé þessi nýting
á landi í raun andstæð yfirlýstum
markmiðum. Hún geti ekki talist
sjálfbær gagnvart umhverfinu.
Skýrsluhöfundar benda á að
ræktun sykurreyrs og olíuríkra
korntegunda sé keyrð áfram í
skjóli pólitískra ákvarðana, ekki
síst innan Evrópusambandsins,
sem hluti af lífhagkerfinu. Það
er bein afleiðing umræðunnar
um umhverfismál til að réttlæta
áform um að draga úr losun gróð-
urhúsalofttegunda. Í skýrslunni
kemur fram að einhæf ræktun á
sykurreyr til lífeldsneytisfram-
leiðslu í Brasilíu hafi margvísleg
neikvæð áhrif á náttúruna. Það
leiði m.a. til stóraukinnar notk-
unar eiturefna til að hemja ill-
gresi og drepa skordýr. Þá hafi
stóraukin ræktun á sykurreyr í
Brasilíu leitt til landhremminga
með tilheyrandi neikvæðum
áhrifum á náttúru og samfélag
íbúa í landinu.
Líka í Afríku
Loftslagsumræðan hefur líka leitt
til mikillar uppstokkunar í ræktun
í Afríku. Þar hafa milljónir hekt-
ara verið lagðir undir ræktun á
olíuríkum jurtum til framleiðslu á
lífeldsneyti. Þetta er í löndum sem
hafa m.a. átt í vandræðum með að
tryggja íbúum sínum fæðu. Það
eru lönd eins og Gana, Benin,
Eþíópía, Úganda, Tanzanía,
Zambía og Suður-Afríka.
Ný tegund landhremminga
vegna loftslagsumræðunnar
Reykspúandi sykurreyrverksmiðja Costa Pinto baggar sykurreyr sem
fer til etanólframleiðslu sem notað er í „umhverfisvænt" lífeldsneyti til
að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda. Verksmiðjan er í Piracicaba,
São Paulo-ríki í Brasilíu og framleiðir einnig allt rafmagn sem notað er
í verksmiðjunni með brennslu á sykurreyr. Mynd / Wikipedia
Þessi mynd er frá árinu 2012 en á fullkomlega við enn þann dag í dag.
Þarna krefst Ramona Duminicioiu þess á þessu skilti að lokið verði sett á
landbúnaðarstefnu ESB (CAP). „Við erum 4.000.000 smábændur í Rúmeníu.
Við viljum lifa.“
Smábændurnir Mykoly og Maria í þorpinu Rusanivtsi í Khmelnytsk-héraði
í Úkraínu reyna að lifa hófsömu lífi af því sem jörðin gefur af sér. Þau eru
með tvær kýr, geitur og hænsni. Slíkir smábændur hafa þurft að víkja fyrir
stórfyrirtækjum í landbúnaði. Mynd / arc2000/N.Mamonova
Hinn 68 ára gamla breski milljarðamæringur, sir Jim Ratcliffe, fimmti ríkasti
maður Bretlands, hefur verið drjúgur við kaup á íslenskum jörðum. Breska
blaðið Daily Mail segir að hann hafi varið um 36,2 milljónum punda í kaup á 39
jörðum Íslandi síðan 2016, eða sem svarar um 6,4 milljörðum króna á núvirði.